Dunyoqarash tushunchasi va mohiyati. Falsafaning asosiy yo’nalishlari. Ҳозирги вақтда компьютер«компьютер фалсафаси»

3. Ilmiy tadqiqot ishlarini asosiy bosqichlari
Ilmiy tadqiqot ishi ma’lum tartibda amlga oshadi. Bu tartib qo’yilgan maqsaddan natijalargacha bo’lgan vaqtda sodir bo’ladigan faoliyat sikllarini o’z ichiga oladi.
Dastlab ilmiy muammoni ko’rib chiqish jarayonida tadqiqot mvzusi belgilanadi. Belgilangan mavzu doirasiga masalalar ajratib olinadi, o’rganish lozim bo’lgan manbalar aniqlanadi.
Ilmiy tadqiqotni boshlang’ich bosqichini muhim qismi mavzuni nazariy, ilmiy va ijtimoiy jihatini ko’rsatish, asoslab berish tashkil qiladi.
Tadqiqotni dolzarbligini va ahamiyatini asoslash ma’lum strukturaga ega. Mazkur asoslanishni birinchi qismida mavzuni tadqiqot qilishni sabablari ko’rsatiladi, tadqiqotni ishlangan darajasi va oldin erishilgan natijalar adabiyot va manbalar keltirilgan. Bunda yechilmagan masalalar va muammolarga, ularni asoslanganligini, adabiyotlar tahliliga katta e’tibor beriladi.
Shundan keyin tadqiqotni maqsadi va vazifalari konkretlashtiriladi. Bunda manbalar bibliografiyasi, ularni annotasiyasi tuziladi, muammoni ishlanganlik darajasini ko’rsataligan referat yoki qiyosiy tafsilot yozish maqsadga muvofiqdir. Bular asosiy nazariy tadqiqot olib borishga yordam beradigan boshlang’ich ishlardir.
Ilmiy tadqiqotni asosiy bosqichi predmetni mohiyatini ochishga qaratilgan nazariy tadqiqotdir. Bu ishning eng ijodiy, samarali bosqichidir. Bunda muammo, asosan, hal etiladi, jarayonnisababiy qonuniyatlari ochiladi, ularni nazariy modeli nazariya g’oya, ta’limot ko’rinishida yaratiladi.

3. Tadkikotning umumilmiy metod va usullari

Umumilmiy metodlar va usullar tuzilmasida kupincha uch daraja ajratiladi:
– empirik tadkikot metodlari;
– nazariy bilish metodlari;
– tadkikotning umumiy mantikiy metodlari va usullari.
Mazkur metodlar, usullar va amallarning mazmunini kiskacha kurib chikamiz.
1. Empirik tadkikot metodlari.
1. Kuzatish–narsa va xodisalarni izchil passiv kuzatish. Asosan, sezgi a’zolarining ma’lumotlariga tayanadi. Kuzatish jarayonida biz bilish obyektining nafakat tashki tomonlari xakida, balki, pirovard maksad sifatida uning muxim xossa va munosabatlari xakida xam bilim olamiz. Kuzatish bevosita yoki turli asboblar va boshka texnik uskunalar yordamida bilvosita amalga oshirilishi mumkin. Fan rivojlanishi bilan kuzatish tobora murakkablashib, uning vositalari kupayib bormokda. Ilmiy kuzatishga kuyiladigan asosiy talablar: maksad (kuzatish obyekti)ning anikligi; kayta kuzatish orkali yoki boshka metodlar (masalan, eksperiment) yordamida nazorat kilish mumkinligi. Kuzatish natijalarini talkin kilish, asboblarning kursatkichlarini ukish va shu kabilar muxim axamiyatga ega.
2. Eksperiment–urganilayotgan jarayonga faol va izchil aralashish, eksperimentning maksadlariga muvofik maxsus yaratilgan xamda nazorat ostiga olingan sharoitlarda tadkik kilinayotgan obyektni tegishli tarzda uzgartirish yoki uni aks ettirish. Eksperiment jarayonida urganilayotgan obyekt uning moxiyatini buzib kursatishi mumkin bulgan nojuya ta’sirlardan ajratiladi va «sof shakl»da ifoda etiladi.
Eksperimentning asosiy xususiyatlari:
a) tadkikot obyektiga (kuzatishdagiga karaganda) yanada faolrok munosabat, shu jumladan, uni uzgartirish va kayta tuzish;
b) obyektning xulk-atvorini nazorat kilish va natijalarni tekshirish imkoniyatining mavjudligi;
v) tadkikotchining xoxishiga kura, urganilayotgan obyektni bir necha marta aks ettirish mumkinligi;
g) xodisalarning tabiiy sharoitlarda kuzatilmaydigan xossalarini topish imkoniyatining mavjudligi.
Eksperimentlarning turlari juda xilma-xildir. Vazifalariga karab tadkikot (kidirish), tekshirish (nazorat) va aks ettirish eksperimentlari farklanadi. Obyektlarning xususiyatiga karab fizik, kimyoviy, biologik, ijtimoiy va x.k. eksperimentlar farklanadi. Sifat va son eksperimentlari xam mavjud. Fikriy eksperiment–ideallashtirilgan obyektlar xakida fikr yuritish proseduralari tizimi xozirgi zamon fanida keng tarkalgan.
3. Takkoslash–obyektlar (yoki ayni bir obyektning rivojlanish boskichlari)ning uxshash yoki farkli jixatlarini, ya’ni ularning ayniyligi va tafovutlarini aniklovchi bilish operasiyasi. U fakat turkum xosil kiluvchi turdosh predmetlar majmuidagina ma’no kasb etadi. Predmetlarni turkumda takkoslash ayni tadkikot uchun muxim belgilarga karab amalga oshiriladi. Bunda bitta belgiga karab takkoslanayotgan predmetlarni boshka belgiga karab takkoslash bulmasligi xam mumkin. Takkoslash mantikiy usul–analogiyaning (kuyida karang) negizi xisoblanadi va kiyosiy-tarixiy metodning asosi bulib xizmat kiladi. Uning maksadi–ayni bir xodisa yoki birgalikda mavjud xar xil xodisalar rivojlanishining turli boskichlari (davrlari, darajalari)ni bilishda umumiy va xususiy xolatlarni aniklash.
4. Tavsiflash–tajriba (kuzatish yoki eksperiment) natijalarini fanda kabul kilingan ma’lum belgilash tizimlari yordamida kayd etishdan iborat bilish operasiyasi.
5. Ulchash–kabul kilingan ulchov birliklarida ulchanayotgan kattalikning son mikdorini topish maksadida ma’lum vositalar yordamida bajariluvchi amallar majmui.
Shu urinda kayd etib utish kerakki, empirik tadkikot metodlari xech kachon «kur-kurona» amalga oshirilmaydi, balki xar doim nazariy jixatdan belgilangan, ma’lum konseptual \oyalar bilan yunaltirilgan buladi.