E berdimuratov, Q. Allanazarov, G. Patullaeva qaraqalpaq tili

§43. Qospa sózler hám olardıń jasalıwı

4. 
   shınıǵıw. Oqıń. Qara hárip penen jazılǵan sózlerdiń neshe sózden quralǵanın anıqlań.
   

1. Ámiwdáryanıń boyında Badaytoǵay dep atalatuǵın qorıqxana bar. Ol qorıq jerge aylandı. Túrli ańlar, quslar bar. Biraq olardı awlawǵa ruqsat etilmeydi. 2. Qızketken kanalı Taqıyatastan saǵa aladı. Súwenli kanalınıń saǵası da Taqıyatasta.
3. Ámiwdáryada úlken kópir bar. Kópirden avtomashinalar ótedi. 4. Nókiste úlken temir jol stanciyası ashıldı. 5. Qızketken Shaǵalkópirden sál órirekte Kegeyli kanalı hám Quwanıshjarma kanalı bolıp ekige bólinedi.


Qaraqalpaq tilindegi sózler birigip (tasbaqa, bilezik), dizbeklesip (jol qáde, temir jol), juplasıp (ata-ana, bes-altı) hám de qısqarıp (AQSh, medkolledj) jasaladı. Bul sózlerdiń barlıǵı birneshe sózlerden quralǵanı menen qospalı bir mánini ańlata beredi. Olar sóylewde bir pát penen aytıladı, gápte bir gáp aǵza xızmetinde jumsaladı.
Eki yamasa birneshe sózdiń qosılıwınan dúzilip, bir qospalı mánini ańlatatuǵın sózler qospa sózler delinedi. Mısalı: atqulaq, keń peyilli, sarı sınlı, beles-beles, jaqsı-jaman, MRT, yurfak.

Qospa sózler qaraqalpaq tilinde sóz- lerdiń qosılıw usılı arqalı jasaladı. Onıń jasalıw ózgesheligine qaray 4 túri bar.

Qospa sózler birigip (baspasóz, qarabay, atqulaq, asqabaq, bıyıl, aybalta hám t.b.), bólek (sarı may, sarı ala, qara torı, biyday reń, besten bir hám t.b.), aralarına defis qoyılıp (jeti- segiz, jaza-jaza, qazan-tabaq, qurt-qumırsqa, taw-tas hám t.b.) hám qısqarǵan bólekleri birigip (QR, NMPI, QMU t.b.) jazıladı.

4. 
   shınıǵıw. Kóshirip jazıń. Qospa sózlerdi tawıp astın sızıń. Neshe sózden quralǵanın túsindiriń.
   

1. Aynaxan poezddan túskende kútip turǵan adamlar qayta-qayta qaradı. (L.S.) 2. Kempir- ǵarrılar asıǵılıq penen gúrrińniń baslanıwın kútip otır.

3. 
   Bir kúni Seydan ǵarrı ádetten tıs erte oyandı. (I.Yu.)
   
4. 
   Ne degen baylıq. Jaylawı úyir-úyir mal. Maqpal kólleri— qus bazarı. (K.S.) 5. Usı waqıtqa shekem Ámiwdáryanıń tómengi jaǵası — Ózbekstannıń Xo- rezm wálayatı, Qaraqalpaqstan, Túrkmenstannıń arqa rayonları Taqıyatas GRES iniń elektr quwatınan paydalanıp keledi.
   

4. 
   shınıǵıw. Oqıń. Mısallardaǵı qospa sózlerdi jasalıw ózgesheligine qaray toparlarǵa ajıratıp kóshirip jazıń.
   

Qısqa kún, Ana — Watan, Baxıtjan, «Jetkinshek» gazetası, Berdaq shayır, uzın boylı, qara jorǵa, qaraqulaq, aq altın, bas kiyim, bala-shaǵa, xoshhawaz, Doslıq kanalı, pedinstitut, sóyley-sóyley.