E berdimuratov, Q. Allanazarov, G. Patullaeva qaraqalpaq tili

§40. Dórendi sózler

4. 
   shınıǵıw. Oqıń. Qara hárip penen jazılǵan sózlerdiń túbiri hám sońǵı mánilerin salıstırıń.
   

1. Qurılısshılar jay salıp atır. 2. Meniń klasımnıń
oqıwshıları mektepte de, úyde de taza júredi.
3. Biziń mektebimizde kitapxana bar. 4. Temirshi óz jumısın qumbıl bolıp islep atır. 5. Bizler ustaxanaǵa bardıq. 6. Ustashılıq — jaqsı óner.

Túbir sózdiń keynine sóz jasawshı qosımtalar qosılıp ekinshi mánili sóz payda boladı.

Túbiri yaki sóz tiykarına sóz jasawshı qosımtalardıń qosılıwınan jasalǵan sóz- ler dórendi sózler dep ataladı. Mısalı: ból—bólme, ilim—ilimpaz. balıq— balıqshı, salı— salıkesh, bas— basla.

-shı, -shi, -la, -le, -las, -les, -lıq,

-lik, -ǵı, -gi, -ma, -me, -shılıq, -shilik qosımtaları sóz jasawshı ónimli qosımta- lar bolıp esaplanadı. Al -xor, -paz, -kesh,
-das, -ment usaǵan qosımtalar bolsa siyrek ushırasadı, ayırım sózlerge ǵana qosılıp dórendi sózler jasaydı. Mısalı: óner- paz, jol-das, óner-ment, miyzam-kesh, jala- xor t.b.

4. 
   shınıǵıw. Oqıń. Sózlerdi túbir hám qosımtalarǵa ajıratıń. Jańa mánilerin túsindiriń.
   

Ayıpker, bilimli, basqarma, miynetkesh, qurılısshı, ǵamxorlıq, pikirles, jemxor, ónerpaz, jarǵı, súrgi, kespe, ótkerme, joldas, sawatlı, etikshi, baylıq.
Úlgi: Bas-shı-lıq.


Tapsırma. Tekstti oqıń. Mazmunın úyrenip shıǵıń. Dórendi sózlerdi tawıp, túbir hám qosımtaǵa ajıratıń. Qanday dórendi sóz jasalǵanına itibar beriń.
HAQÍYQATLÍQQA AYLANǴAN ÁPSANA


Qaraqalpaqstan Respublikasınıń paytaxtı Nókis qalasında I.V. Savickiy atındaǵı mámleketlik kórkem óner muzeyi bar. Bul muzey respublikamızdaǵı tiy- karǵı turistlik oraydıń biri bolıp, dúnya arenasında óz statusın bekkemledi.
2003-jılı 12-sentyabrde muzeydiń jańa imaratı ashılıp, oǵan elimizdiń Birinshi Prezidenti I.A.Kari- mov qatnastı hám muzeydi joqarı bahaladı. 2013- jılı muzeydiń ekinshi gezektegi kompleks qurılısı baslanıp, 2015-jılı juwmaqlandı. Onda kórgizbe sarayı hám muzeydiń ekinshi imaratı qurıldı.
Muzey rus avangardı boyınsha Orta Aziyada ekinshi orındı iyeleydi. Bul dúnya júzinde eń jaqsı kórkem óner muzeyleri qatarında arnawlı ornı bar degeni. Muzeydi «Sahradaǵı gáwhar» dep te ataydı. Ol boyınsha internet tarmaǵınan kóp ǵana maǵlıw- matlar alıwǵa boladı.
Muzey— qaraqalpaq xalqınıń úlken maqtanıshı.

4. 
   shınıǵıw. Gáplerdi kóshirip jazıń. Dórendi sózlerdi tabıń. Olardıń qalay jasalıp turǵanlıǵın aytıp beriń.
   

1. Muǵallim kelgende barlıq oqıwshılar ornınan turdı. 2. Balıqshılıq xojalıǵına bunnan bir saat on minuttay burın kelgen edim. (S. S.) 3. Azanda úshew ara kemesine minip, balıqshılar qazasın qarawǵa ketti. (K.S.) 4. Kúndelikli tártip boyınsha hár klastıń náwbetshileri bekkem tártipti saqlaydı. (Á.T.) 5. Pax- tanıń zúráátli sortları egilip atır. 6. Jaslıǵına qaramay qılǵan xızmeti kewil tolarlıqtay. (J.S.) 7. Tekseriwshiler tárepinen balıqshınıń usınısına, qoyǵan talabına heshqanday qarsılıq bolǵan joq. (A.B.)

4. 
   shınıǵıw. Berilgen túbir sózlerden dórendi sózlerdi jasap kóshirip jazıń.
   

Bas, jumıs, taza, is, qala, jaz, kitap, jar, oy, pille, suw, egin, baǵ, kóp, abadan, mákke, qamıs, jol, at, bol, oqı, qorq, il, tas, jut, qaq.