Ecologiya MurodovSh lot doc

transformatsiya, trias, tribolitlar, Andromedlar tumanligi, 
ultrabinafsha nurlanish, fanerozoy zonasi, farameniferlar, foto,
xromosolar, xromosfera, xromosferli portlash, tsunama, 
Shintsbergen, evolyutsiya, endemik, erg. 
7.1 Yerdagi hayot tasodifiymi. Har qanday ekotizim 
evolyutsiyasi tirik organizmlarning paydo bo’lishidan boshlanadi. 
Umuman hayot har qanday ekotizimda borgan sari ko’proq har 
qanday boshqa «qadimgi» ekotizimga kirib boradi. Butun
biosferachi? Qanday qilib Yerda hayot paydo bo’ldi? Bu savolga 
V.I.Vernadskiy Yerda hayot paydo bo’lishining uchta yo’li 
bo’lishi mumkin deb ko’rsatib o’tgan: hayot har doim mavjud 
bo’lgan (umuman materiya va boshq.); hayot ma‘lum sharoitda 
planetaning geologik tarixi davrigacha paydo bo’lgan; Yerga 
hayot kosmos orqali keltirilgan. Birinchi taxminga ko’ra, 
V.I.Vernadskiy biz hayot izlari (qoldiqlari) bo’lmagan geologik 
bosqichlarni bilmaymiz deb ta‘kidlagan (hozirgi paytda eng sodda 
organizmlar, bakteriya qoldiqlari va suv o’tlari qazilmalarda, 
cho’kindi hamda metamorfik tog’ jinslarida uchraydi, ularning
yoshi 3,8-4,0 mlr.yil deb baholangan). Organik moddalarning 
abiogen sinteziga ko’ra, V.I.Vernadskiy bir qator keyingi ishlarida 
Yerning uzoq o’tmishda jonli va jonsizlarning paydo bo’lish 
imkoniyatlari to’g’risida ta‘kidlab o’tgan. Darhaqiqat, bir qator 
olimlar tomonidan vodorod aralashmasidan aminokislota, elektr 
zaryadlari ta‘sirida va ultarbinafsha radiatsiyasidan ammiak va 
metan kabi murakkab moddalar olindi. Biroq, biosfera 
shakllangan sharoitda «Barcha tiriklar tirikdandir» printsipiga 
amal qilinadi. 
Bu printsipga florentsiyalik vrach Franchesko Redi 
tomonidan 1668 yil ta‘rif berilgan edi. Ehtimol biosfera sharoitida 
mavjud har qanday hayot shakllari yana paydo bo’ladigan hayot 
shakllariga dushmanlik qiladi (yoki uning biogen pushti) va uning 
imkoniyatlarini cheklashga harakat qiladi. Kosmik gepotezaga 
kelganda, shu narsa ma‘lumki, quyosh tizimi va uning 
yo’ldoshlarida (Venera, Mars, Luna) hech qanday hayot izlari 
yo’q. Shu bilan birgalikda meteorit moddalar tadqiqoti paytida 
Antarktida muzliklarida aminokislota va murakkab nukliotidlar 
borligi aniqlangan. Shunday qilib, yerda hayot tasodifiymi? degan 
savolga qanday javob bersa bo’ladi? Balki Yer va uning biosferasi 
Katta hayot kosmosda qandaydir istisno tariqasidagi paydo 
bo’lgandir. Bu va boshqa savollarga to’liq javob berishga harakat 
qilamiz. 
100 
101 

---

www.qmii.uz/e-lib 
www.qmii.uz/e-lib 
o’zgarishlari: ammonitlar va belemnitlar, ba‘zi peletsipod, 
braxeopod, dengiz liliylari, reptili (yirik quruqlik va suvdagi, 
havodagilarning hammasi), tishli qushlar va boshq. kuzatiladi. 
Beshinchi 
davrda 
(paleogen 
davrining 
oxirida) 
nummulitlar, sut emizuvchlar va boshq. ko’pgina namoyandalari 
qirilib ketadi.
Qirilib ketgan hayvonlar o’rniga ularning boshqa oila, sinf 
va turlari paydo bo’ladi. Aytaylik, bo’r davrining oxirida ekologik 
makonni bo’shatib, qirilib ketgan reptiliylar o’rnini sut 
emizuvchilar egallaydi. Paleogen davrida eng yuqori sut 
emizuvchilar – platsentar hayvonlari keng rivojlanish davriga ega 
bo’ladi; yirtqich parnoketlar (masalan, xanjartishli sher - 
maxayrod), xartumli shohburunlilar (shuningdek 7-8 metr 
balandlikdagi yirik indrikaterlar), kitlar, primatlar va boshq. 
ajdodlari paydo bo’ladi. Evolyutsiyaning bu holatini qanday 
tushuntirish mumkin? Dastlab, fizik-geografik shart-sharoitlar 
(ekotoplar), organizmlarning alohida guruhlari moslasha olmadi 
yoki ulgura olmadi. Fizik-geografik shart-sharoitlarning 
o’zgarishi, o’z navbatida Yer po’stining vertikal holatiga, tog’ 
hosil bo’lish jarayonlariga kuchli bog’liq bo’lgan (7.1 - jadvalga 
qarang). Tog’ hosil bo’lish, magmatik va boshqa tektonik 
jarayonlar Yer usti relefini, dengiz chuqurligini, suv massasining 
geografik qayta taqsimlanishini, iqlim va boshqa holatlarini 
o’zgartirdi, bu esa organizmlar mavjudligi sharoitlarini keskin 
o’zgartirdi.