Egamberdiyeva Salima Rayimovna moliyaviy va boshqaruv hisobi

14.2. 
Mehnat haqi xarajatlarini boshqarish.
 
Ishlab chiqarish xususiyatiga ega bо‘lgan mehnatga haq tо‘lash 
xarajatlari tarkibiga quyidagi moddalar kiritiladi: 
- Xо‘jalik yurituvchi subyektda qabul qilingan mehnatga haq tо‘lash 
shakllari va tizimlariga muvofiq bajarilgan narxnomalar, tarif stavkalari va 
lavozim maoshlaridan kelib chiqib hisoblangan amalda bajarilgan ish 
uchun ishlab chiqarish xususiyatiga ega bо‘lgan hisoblangan ish haqi, shu 
jumladan, xо‘jalik yurituvchi subyektni mukofotlash tо‘g‘risidagi 
nizomlarda nazarda tutilgan rag‘batlantiruvchi tusdagi tо‘lovlar. 
- Kasb mahorati va murabbiylik uchun tarif stavkalariga va okladlarga 
ustamalar. 
-Ish rejimi va mehnat sharoitlari bilan bog‘liq bо‘lgan kompensatsiya 
tusidagi tо‘lovlar, shu jumladan: 
- Texnologik jarayon jadvalida nazarda tutilgan tungi vaqtda, ishdan 
tashqari vaqtda, dam olish vabayram (ishlanmaydigan) kunlarda ishlangan- 
lik uchun tarif stavkalari va okladlarga ustamalar va qо‘shimcha haq; 
- Kо‘p smenali rejimda ishlaganlik, kasblarni birga qо‘shib olib 
borganlik va xizmat kо‘rsatish zonalarini kengaytirganlik uchun ustamalar; 
- Hukumat tomonidan tasdiqlangan kasblar va ishlar rо‘yxati bо‘yicha 
og‘ir, zararli, alohida zararli mehnat va tabiiy-iqlim sharoitlarida 
ishlaganlik uchun ustamalar, shu jumladan, ushbu sharoitlardagi uzluksiz 
ish staji uchun ustamalar; 
- Aloqa, temir yо‘l, daryo, avtomobil transporti va katta yо‘llar xo- 
dimlarining va doimiy ishi yо‘lda о‘tadigan yoki qatnov tusiga ega bо‘lgan 
boshqa xodimlarning ish haqiga, xо‘jalik yurituvchi subyekt joylashgan 
joydan jо‘nagan paytidan boshlab shu joyga qaytib kelgan paytgacha 
tо‘lanadigan yо‘lda о‘tgan har bir sutka uchun tо‘lanadigan ustamalar; 
- Qurilishda, rekonstruksiya qilishda va mukammal ta’mirlashda 
bevosita band bо‘lgan, shuningdek qonun hujjatlarida nazarda tutil- 
gan hollarda vaxta usuli bilan ishlarni bajarishgan xodimlar uchun ishning 
kо‘chma va qatnov xususiyati uchun ustama; 
- Doimiy ravishda yer osti ishlarida band bо‘lgan xodimlarga ularning 
shaxtada 
(konda) 
ish 
joyiga 
jо‘nab ketishlaridan va 
orqaga 
qaytishlarigacha о‘tadigan normativ vaqt uchun qо‘shimcha haq; 

---

389 
- Mehnatga haq tо‘lashning tmanlar bо‘yicha tartibga solinishiga, shu 
jumladan, rayon koeffitsiyentlari va amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq 
chо‘l, suvsiz va yuqori tog‘ joylarida ishlaganlik uchun koeffitsiyentlar 
bilan belgilangan tо‘lovlar; 
-Xо‘jalik yurituvchi subyekt joylashgan joydan (yig‘ilish punktidan) 
ish joyiga va orqaga qaytadigan yо‘lda о‘tadigan kunlar uchun vaxtada 
ishlash jadvalida nazarda tutilgan, shuningdek, xodimlarning meteoro- 
logiya sharoitlariga kо‘ra va transport tashkilotlarining aybi bilan yо‘lda 
tutilib qolingan kunlar uchun tarif stavkasi, oklad miqdorida tо‘lanadigan 
summalar (vaxta usulida ishni bajarishda). 
- Ish vaxta usulida tashkil etilganda, ish vaqti jamlanib hisoblanganda 
va qonun hujjatlari bilan belgilangan boshqa hollarda xodimlarga ularga 
ish vaqtining normal davom etishidan ortiq ishlaganligi munosabati bilan 
beriladigan dam olish (ortiqcha ishlangan ish vaqti uchun dam olish) 
kunlari uchun haq tо‘lash. 
Ishlanmagan vaqt uchun haq tо‘lash: 
- 
Amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq navbatdagi (har yilgi) 
va qо‘shimcha ta’tillar, navbatdagi (har yilgi) foydalanilmagan va 
qо‘shimcha ta’tillar uchun kompensatsiyalar, о‘smirlarning imtiyozli 
soatlari, bolani ovqatlantirish uchun onalar ishidagi tanaffuslar, shu- 
ningdek, tibbiy kо‘riklardan о‘tish bilan bog‘liq vaqt uchun haq tо‘lash. 
- Majburiy ta’tilda bо‘lgan xodimlarga, asosiy ish haqini qisman 
saqlab qolgan holda, haq tо‘lash. 
- Donor xodimlarga qonni tekshirish, topshirish kunlari uchun va qon 
topshirilgan har bir kundan keyin beriladigan dam olish kunlari 
uchun haq tо‘lash. 
- Davlat vazifalarini bajarganlik uchun (harbiy yig‘inlar, favqulodda 
vaziyatlar bо‘yicha yig‘inlar va boshqalar) mehnat haqi tо‘lash. 
-Xо‘jalik yurituvchi subyekt shtatida turmaydigan xodimlar mehnatiga 
ular tomonidan fuqarolik-huquqiy tusdagi tuzilgan shartnomalar bо‘yicha 
ishlar bajarilganligi uchun haq tо‘lash, agar bajarilgan ish uchun xodimlar 
bilan hisob-kitob xо‘jalik yurituvchi subyektning о‘zi tomonidan amalga 
oshirilsa pudrat shartnomasi ham shu jumlaga kiradi. 

---

390 
- Belgilangan tartibga muvofiq ishlab chiqarish jarayoni- 
da qatnashuvchi xodimlar mehnatiga haq tо‘lash xarajatiga kiritiladigan 
tо‘lovlarning boshqa turlari.
14
ish haqi - bu shaxsiy iste'molga ketadigan ijtimoiy mahsulotdagi 
ishchilar mehnatining pul ifodasi.
Ish haqi tizimi - bu ishchilarga to'lanadigan ish haqi miqdorini 
ularning mehnat xarajatlari yoki mehnat natijalariga qarab hisoblash 
usulidir.
Ish haqi mehnatning sifati va miqdoriga bevosita bog'liq bo'lishi 
kerak. Xodimning malakasi ish haqini belgilovchi omil - bu u bajaradigan 
muayyan ish turining murakkablik darajasini tavsiflovchi xodimning 
maxsus bilimlari va amaliy ko'nikmalari darajasi. Keyinchalik malakali 
ishchi malakasizdan ko'proq narsani olishi kerak. Ish haqi miqdori odatda 
qonun bilan belgilanadigan ish kunining uzunligi bilan belgilanadi. 
Uzunroq ishlash uchun ko'proq pul to'lash kerak. Ish haqi darajasi 
xodimning o'zini va oilasini boqishi uchun shunday bo'lishi kerak. Asossiz 
kam ish haqi xodimni boshqa ish beruvchini yoki boshqa daromad 
manbalarini izlashga majbur qiladi. Yuqori ish haqi sizga kerak bo'lgan 
xodimni jalb qilishi va uni korxonada ushlab turishi mumkin, ammo faqat 
ma'lum bir vaqtgacha, boshqa birov shu usullarni qo'llamaguncha.
Ish haqini ikki qismdan iborat deb hisoblash foydalidir - biri