Ek sper im en ta L

4.1 Ideal va real eksperiment
Ideal eksperim ent tushunchasini D.Kempbel o 'z asarlarida 
birinchi bor qo'llag an. Ideal eksperim ent tajriba o 'tkazu vch i 
tom onidan faqat b o g 'liq b o 'lm agan o'zgaru v ch in in g o 'zgartirilishini 
k o 'z d a tutadi. 
B og'liq 
b o 'lg an o 'zgaruvch i nazorat qilinadi. 
T ajribaning qolgan sharoitlari o'zgarm as b o 'lib qoladi.
Ideal eksperiment 
(ilm iy tajriba) 
sinaluvchilarning 
vaqt 
davom ida ularning xususiyatlari o'zgarm asligini, fizik vaqtning o 'z i 
yo 'q lig in i (bu qanchalik qaram a-qarshi b o 'lm asin ) tajriba sinovini 
cheksiz o 'tk a z ish im koniyatini k o 'z d a tutadi. B uning natijasida 
ham m a tajriba sinov ta ’sir k o'rsatishlar ham m asi bir vaqtda o 'tk a- 
ziladi.
Ideal eksperim ent real eksperim entga qaram a-qarshi turadi. 
Real 
eksperimentda 
faqat tadqiqotchinigina qiziqtiruvchi o'zgaru v ch ilar- 
gina em as, balki bir qator boshqa sharoitlar ham o 'z g arad i. Ideal 
tajribaning real tajribaga m osligi ichki validligi (validity) - ideal 
eksperim ent bilan real eksperim entni solishtirish ham da natijalam ing 
ishonchliligi kabi m iqdorlarda ifoda etiladi. Ichki validlik tajriba 
o 'tk azu v ch in in g o 'z g a rib turadigan sharoitlarda bo g'liq o 'zg arish - 
larga ta ’sir k o'rsatish m e’yorini ifoda etadi.
T adqiqotchi nazorat qiladigan sharoit bilan b o g 'liq b o 'lg an
o 'z g aru v ch isi qanchalik k o 'p ta ’sir ko'rsatsa, tajribaning ichki valid­
ligi shunchalik past bo 'ladi. Demak, tajriba davom ida aniqlangan 
dalillam ing k o 'p lari artefaktlar bo'lishi ehtim oli katta bo'ladi. Taj-

---

ribani b o g 'liq b o ‘lgan ham da bo g'liq b o ‘lm agan o'zgaruv chinin g 
ta ’sirini boshqa o'zgaruvchilarni nazorat qilish hisobiga aniqlash 
uchun rejalashtirish kerak, artefaktlar teng b o ‘lgan o 'zg aru vch ilar 
y o ‘qotiladi, yoki ulam ing ta ’sirini kattalashtiradi (tajriba sharoitlarini 
o'zgaruvchanligini aralashtirish va o 'zg artirish hisobiga). Yuksak 
ichki va tashqi tadqiqotlar natijasi ta ’sir k o ‘rsatuvchi ham m a o 'zg a- 
ruvchilarni ham hisobga olib yoki y o ‘qotib b o 'lm ay d i. U lardan ichki 
validlikni buzadiganlarini «qo'shim cha» o 'z g aru v ch ilar deb atay- 
dilar. B unga vaqt om ili, vazifa omili, individual farq om ilining sirlari 
kiradi.
«Validlik» 
m arkaziy tushunchasini chuqurroq k o 'rib chiqam iz. 
«Tajriba-nazariya-haqiqat» 
nisbatlar tizim iga m urojaat etam iz. 
N azariya asosida faraz ilgari suriladi, bu faraz oqibati tajribalarda 
tekshiriladi. T ajribaning m etodikasi va rejasi tekshirilayotgan farazga 
m os b o 'lish i kerak. Uning m oslik darajasi operatsional validlikni 
ifoda etadi.
Ichki validlik 
b o g 'liq bo'lm agan o'zgaru v ch in in g boshqa 
om illarga nisbatan bo g'liq o 'zgaruvchiga ta’siri m e’yorini ifoda 
etadi, boshqacha qilib aytganda, tajriba natijalari (b o g 'liq o 'z g aru v ­
chining o 'z g arish i) b o g 'liq bo'lm agan o 'z g aru v ch in in g o'zg arishi 
sababli ekani ehtim oli qanchalik katta b o 'lg an sari, ichki validlik 
shunchalik yuqori bo'lad i.
T ajriba tashqi reallikni takrorlab ko'rsatishi kerak. Tashqi 
reallikni to 'la takrorlaydigan tajriba to 'la m os keluvchi tajriba deb 
ataladi. A lbatta, haqiqatda ham to 'la m oslikka erishib bo'lm aydi. 
T ajriba-sinov am allarining haqiqatga m osligi tajribaning