Ek sper im en ta L

V. ILMIY BILISHNING SHAKLLARI
5. 1. G ‘oya
Tadqiqotchi o ‘zi tadqiq etayotgan predm et yoki hodisalarni 
o ‘rganishda ilm iy bilishning turli m etodlaridan foydalanish asosida 
m a’lum yangi bilim lam i hosil qiladi. Bu yangi bilim lar o ‘zlarining 
paydo bo‘lishidan, to insoniyatning nazariy bilim lari tizimi -
fanlarga kirib kelishgacha har xil k o ‘rinishlarda bir qancha taraqqiyot 
bosqichlarini bosib o ‘tadi. Ilmiy tadqiqot asosida paydo bo‘lgan 
yangi bilim larning rivojlanishidagi turli ko'rinishdagi bu bosqichlar 
ilmiy bilishning shakllari deyiladi. Ilmiy bilish bunday shakllarining 
asosiylarini ilmiy g ‘oya, m uam m o, faraz, nazariya va ilmiy oldindan 
k o ‘rishlar tashkil qiladi.
Ilmiy g ‘oya ilm iy bilishning birinchi shaklidir.
G ‘oya 
- bu tadqiqot m aqsadini, uning y o 'nalishi va m ohiyatini 
ifodalaydigan ilm iy bilish shaklidir. G ‘oya o ‘z tabiatiga k o ‘ra biror 
fikrdir, u tadqiqotchi m iyasida uning am aliy va nazariy faoliyati 
asosida paydo b o 'lib , borliqning to ‘g ‘ri yoki xato in’ikosidir.
Ilmiy bilishda g 'o y a m uhim rol o ‘ynaydi. M a’lum bir g ‘oya 
tug'ilm aguncha, biror sohada tadqiqot olib borish m um kin emas. Har 
bir g ‘oya m a’lum bir tayyorgarlik, m a’lum m ushohada asosida, 
m a’lum bir sohada fikr yuritish natijasida paydo b o 'lib , unda 
tadqiqotchining am aliy va nazariy tajribalari um um lashgan bo‘ladi. 
G ‘oyalar progressiv va reaksion g ‘oyalarga boMinadi. Progressiv 
g ‘oyalar ilm iy bilishni rivojlantirishga xizm at qilsa, reaksion 
g ‘oyalar unga to ‘sqinlik qiladi. Ilm iy bilishda progressiv va reaksion 
g 'o y a la r o ‘rtasida doim o kurash ketadi. Ilmiy bilishda bir qator 
g ‘oyalar birikib, biror ilmiy m uam m oni paydo qilishi m um kin.
Muammo 
- ilmiy bilishning hali bilib olinm agan, hal 
qilinm agan va hal qilinishi lozim boMgan bilim shaklidir. M uam m o 
odatda, tadqiqotchining biror tadqiqot sohasiga oid yangi faktlarni 
to ‘plagan, lekin bu faktlarni o 'zidagi eski bilimlari bilan izohlashi

---

m um kin boMmaganda, bu faktlar eski bilim lar tizim iga sig'm ay, 
o 'zlarin in g yangicha bayonini talab qila boshlaganda tugMladi. 
M uam m oning tu g 'ilish i va q o ‘yilishi ilmiy bilish jarayo nin ing eng 
m uhim m om entlaridan biridir. M uam m oni qo ‘yish - ilmiy bilishda 
ishning yarm ini hal qilish dem akdir.
Kundalik hayotda m uam m oni ko‘pincha savol yoki biror m asala 
bilan aralashtirib qoMlashadi. Ilmiy bilishning shakli sifatida 
m uam m o savol va m asalalardan farq qiladi. Q iyin m uam m oni eng 
qiyin, eng m urakkab m asala yoki savoldir, deyishadi. M uam m o 
savol yoki m asala bilan, savol yoki m asala m uam m o bilan bo g‘liq 
boMishi m um kin. Lekin savol yoki m asala m uam m o em as. Savol 
yoki m asalaning o ‘ziga xos xususiyati, m uam m oning ham o ‘ziga xos 
jih atlari bor. Savol yoki m asalaning o ‘ziga xos xususiyati shundaki, 
savolga jav o b berish, m asalani yechish doim o oldingi bilim asosida 
am alga oshadi. M uam m oda bunday emas. M uam m oni oldingi hosil 
qilingan bilim lar doirasida turib hal qilib boMmaydi. B uning uchun 
yangi faktlar, m a’lum otlar to ‘plash, ulam i yangicha izohlash, shu 
paytgacha m avjud boMgan eski bilim doirasidan chiqish talab 
qilinadi.
M uam m olar ham g ‘oyalar kabi, haqiqiy va soxta (yo lg ‘on) 
m uam m olardan iborat boMadi. Haqiqiy m uam m olar ilmiy dalil va 
fahlarning qonunlaridan kelib chiqsa, sox ta m uam m olar ilmiy dalillar 
va fan qonunlariga zid keladi.
Ilmiy bilish jarayonida bir m uam m o b ir qancha m uam m olam i 
keltirib chiqarishi m um kin. Ilmiy bilish jaray o n id a m uam m olam i hal 
qilishda k o 'p la b farazlar paydo boMishi m um kin.
Faraz 
- tekshirilayotgan, o ‘rganilayotgan predm et yoki hodisa 
to ‘g ‘risida ilgari surilgan, ilmiy jih atdan asoslangan, ilmiy fakt va 
m a’lum otlarga zid boMmagan, lekin haqiqatda hali isbotlanm agan 
ilmiy bilish shaklidir.
Ilm iy bilish jarayonida k o ‘plab farazlar paydo boMishi m um kin, 
ular bir-birini toMdiruvchi, bir-biriga zid, bir-biriga qaram a-qarshi, 
bir-birini inkor qiluvchi farazlar boMishi m um kin.
Um um an olganda, ilmiy bilishning rivojlanishi, 
farazlarning 
paydo boMishi, ularning isbotlanishi yoki rad qilinishi va yana yangi 
farazlarning paydo boMishi asosida sodir boMadi.
Farazlar tadqiqotchini doim o maMum izlanishga y o 'n altiradi, 
uning e ’tiborini nim aga qaratishi, nimani izlashini aniqlab beradi,

---

unga o ‘z sohasida biron bir yangilik qilish yoki yaratishda yordam
beradi. Farazlar, obrazli qilib aytganda tadqiqotchining doim iy ish 
qurolidir. Ilm iy bilishda paydo b o 'lg a n taxm inlar keyingi tadqiqot- 
larda tekshirilib, ulam ing haqiqatligi tasdiqlanadi yoki xatoligi 
isbotlanib rad etiladi. Farazni rad etish uchun uning xatoligini 
isbotlovchi birgina ilmiy fakt kifoyadir. Farazning haqiqatligi isbot- 
lansa, bunday faraz nazariyaga aylanadi.
N azariya - ilmiy bilishning eng yuqori shaklidir. N azariya, 
deyilganda, haqiqatligi am aliy yoki nazariy jihatdan isbotlangan, 
borliqning biror bir sohasiga oid m a ’lum g 'o y a la r, qarashlar, qonun- 
lar va prinsiplarning m uayyan tizim i tushuniladi. N azariya biror fan 
sohasiga oid b o iib , u m a’lum bilim larning um um iashtirilishi asosida 
paydo b o ‘ladi. Ilmiy bilishda nazariyaning asosiy vazifasi - am aliyot 
bergan yangi dalillam i izohlash, o ‘rganilayotgan predm et yoki hodi- 
salam ing m ohiyatiga chuqurroq kirish, ro ‘y beradigan voqea va 
hodisalam i oldindan k o ‘ra olishdan iborat.
H ar bir nazariya m a’lum sohadagi ilmiy bilim larning so ‘nggi 
natijasi sifatidagi bilim shaklidir. Lekin uni hech qachon tugallangan, 
o ‘zgarm as, absolut bilim , deb qaram aslik kerak. C hunki, har bir 
nazariya faqat u yoki bu faraz asosidagi isboti bo 'lm ay , balki uzluk- 
siz o ‘rin alm ashib, chinligi aniqlanib boruvchi ju d a ko ‘p v a cheksiz 
taxm inlam ing natijasidir. Shu sababli, nazariya ham doim o rivojlanib 
borib, uning m azm uni absolut va nisbiy haqiqatlarning birligidan 
iborat b o ia d i.
H ar bir fan sohasida, xususan, psixologiya sohasida o ‘tkazila- 
digan har bir ilmiy nazariy va eksperim ental tadqiqotda oldindan 
sezishning aham iyati ju d a katta.