Ek sper im en ta L

5.3. Kuzatuv natijalari, uiarni tahlil qilish
Bu m etodga m atem atika v a statistika m etodlarini q o ‘shishim iz 
no o‘rindir. B unga sabab birinchidan, shunday adabiyotlar borki, u 
yerda bu m a’lum otlar haqida batafsil yozilgan. Ikkinchidan, talabalar 
«psixologiyada m atem atik statistik m etodlar» nom li alohida fan 
o ‘tadilar, 
laboratoriya m ashqlarini hisoblashda esa bu fanni 
am aliyotda qoMlaydilar. Shuning uchun ham bu bobda m etodlar 
haqida batafsil to ‘xtalam iz.
T a s a w u r qilaylik, turli xildagi eksperim entlar javobi statistik 
faraz orqali ishlab chiqilgan. Bu m etodlar javoblarini k o ‘rib chiqib 
qanday xulosaga kelishim iz m um kin? Turli xil tadqiqotlar m eto- 
dining xulosasi «nol» y a ’ni, unchalik to ‘g ‘ri v a tayyor boMmagan 
javoblar, statistik yoki sababli bogMiqlikdir. B o g‘liqlik topilganda, 
statistik taxm inning tasdiqlanishi yoki inkor etishida o ‘xshashlik- 
larning bogMiqligini tahlil qilish yoki eksperim ental farazni tasdiq- 
lash lozim . O datda, eksperim entator nazorat va eksperim ental gu- 
ruhlarning turli xil xarakterdagi farazni tasdiqlashga harakat qiladi.
Statistik xulosaga k o 'ra turli xil jav o b lam i ishlab chiqish m um ­
kin. Tadqiqotchi nol farazni tasdiqlashi yoki inkor etishi m um kin. 
Lekin u haqiqatdan ham to ‘g ‘ri (obyektiv) yoki no to‘g ‘ri boMishi 
m um kin. Shunga ko ‘ra to ‘g ‘ri usulni k o ‘rib chiqam iz:
1 )n o l farazni qabui qilish;
2
) y o lg ‘on nol farazni inkor qilish;
3) y o lg ‘on nol farazni qabul qilish;
4) to ‘g ‘ri nol farazni inkor qilish.
S hundan ikki variantni to ‘g ‘ri desak boMadi, ikkisi esa xato. X ato 
variantlarni 1-2 turdagi xato deb qabul qilam iz.
Tadqiqotchi birinchi turdagi xatoni y a ’ni nol farazni inkor etsa, 
xato boMadi. Y oIg‘on nol farazni qabul qilish esa 2-turdagi xatoni 
qilishdir.
T adqiqotlar soni qancha ko‘p boMsa, statistik xabarlam ing 
to ‘g ‘riligi ortadi, shunga k o ‘ra birinchi turdagi xatoni qilish im koni 
kam ayadi. 1-turdagi xato eksperim entni aniqlashda, shuningdek 
n o to ‘g ‘ri 
farazni qabul qilishda aham iyatga ega. 2-turdagi xato

---

to ‘g ‘ri ishlab chiqilgan farazni inkor qilishd a va nol farazni qabul 
qilishda, ayniqsa, sinov eksperim ental m etodlarda katta aham iyatga 
ega. B oshlang‘ich bosqichda ilm iy tadqiqot farazini inkor qilish 
eksperim entatom ing y o ‘lini yopib q o 'y ish i m um kin. Lekin ilm -fan 
uchun ishonchli bilim larning yuqorililigiga erishish ju d a zarur. Shu- 
ning uchun turli xildagi psixologik m a’lum otlam i ishlab chiqishda 
quyidagi m a’lum otlarga tayanish kerak. B ular, qidiruv tadqiqotidan 
aniqlovchi tadqiqotga o ‘tish, past darajadagi bilim lardan ch o ‘qqiga, 
kichik tadqiqotlardan yiriklariga o ‘tish kerak.
A niq tadqiqotlarda esa 1-2 turdagi xatolar eksperim entdan 
ko ‘zlangan m aqsadda fanning predm etiga, tadqiqot m etodiga va 
m asalalariga bogMiq b o ‘lishi m um kin. H ayotda ba’zan 1-2 turdagi 
xatolam i taqqoslash im koniga ega bo'lam iz. M asalan, sud raisi va 
kuzatuvchilar, jinoyatchining qay darajada aybdorligini aniqlashda 
q at’iy qarorga kelishim iz zarur. Y a’ni aybsizni aybdor deb, yoki 
aybdom i aybsiz deb tan olishim iz zarur. Insoniylik tom ondan qara- 
ganda bitta aybsiz odam ni qam agandan k o ‘ra, bitta aybsiz jazola- 
nishidan ko‘ra, o ‘nta aybdom i aybsiz deym iz. Statistik farazni qa­
bul qilish yoki inkor qilish, eksperim ental 
farazni qabul qilishda 
yagona qaror em as. A gar statistik faraz inkor qilinsa, kuzatuvchi 
buni turli xil talqin qilsa boMadi. U eksperim entni yakunlab, yangi 
farazlar chiqarishi m um kin. Eksperim entator yangidan izlanishlar 
olib borishi m um kin. G archi noto‘g ‘ri javob ham javobdir.
Tanqidiy tom ondan qaralganda eksperim ental 
farazni «inkor» 
qilish xulosalari - eksperim entatom ing yutug‘idir, chunki bu ekspe­
rim ent orqali yangi farazlar ishlab chiqiladi. Eksperim ental farazni 
inkor qilishda bu farazni m utlaq yaroqli em as, deb tushunish xato. 
Balki bu faraz noto‘g ‘ri bayon etilgandir. Balki bu faraz to ‘g ‘ri, 
faqat uni tushunarli shaklga keltirish kerakdir. O datda, eksperim ental 
farazni tasdiqlanishi uning nazariy jihatdan to ‘g ‘riligini tasdiqla- 
m aydi. A ytaylik, k o ‘p hollarda tadqiqotchi m a’naviy jihatdan 
yordam berishi tadqiqot javoblarida ijobiy ta ’sir k o ‘rsatadi, deym iz. 
Lekin shu jara y o n d a tadqiqotchi tadqiqotni yakunlaganiga qarab 
baholaym iz. A lbatta, biz natijaga erisham iz, biroq bu natija nazariy 
farazga taalluqli b o im a y d i.

---

Turli eksperim ental farazlam i tasdiq yoki inkor qilish ju d a qiziq 
v a m urakkab jarayon b o ‘lib, bu jarayonni psixologik tadqiqotlam i 
k o ‘p o ‘tkazgan talabalam ing o 'z la ri ham k o ‘rib chiqa olishlari m um ­
kin. F araz qilaylik, eksperim ental faraz tasdiqlangan yoki K .Popper 
m antig‘iga ko‘ra inkor qilinm agan. B unda eksperim entning javobini 
ishlab chiqish kerak bo ‘ladi. Bunday holda qanday fikrga kelish 
m um kin va qanday sharoitda javoblar ishlab chiqiladi, eksperim en­
tato m in g o ‘zgargani jav oblarga ta ’sir ko ‘rsatadim i?
N im a b o 'lg an d a ham eksperim ent xulosasi psixologiyada 
o ‘zgarm asligi kerak.
1. 
O byektlarga nisbatan fikr bildirish. A gar biz eksperim entni 
20 dan 25 yoshgacha b o 'lg an yigitlarda o ‘tkazgan b o 'lsak , unda 
ja v o b qanday bo ‘lishi kerak? B archa tadqiqotchilarga Hom o sapien 
sifatida qarashim iz to 'g 'r i b o 'lad i. Shunda barch a tadqiqotlarim iz 
aniq va to ‘g ‘ri chiqadi.
S kinnerning tadqiqotlari kalam ushlarda, kabutarlarda o ‘tkaziladi 
va jav o b lar solishtiriladi. I.P. Pavlovning kuchuklardagi reflekslam i 
o ‘rganishdagi tadqiqotlari ham m a hayvonlam ikiga to ‘g ‘ri keladi. 
J. P iajening fenom enlari Fransiya, AQSH, R ossiya, Isroil va boshqa 
davlatlardagi bolalarda o ‘tkazildi.
B ugungi kunda chegaralovchi qirralar b o ‘lib, psixologiyadan 
tashqaridagi jih atla r nam oyon b o ‘lmoqda. U lar biologik va ijtim oiy 
m adaniy qirralardir.
B iologik xarakterga ega b o ‘lganlarga jin s, yosh, irq, konstitut- 
siyaviy m ajburiyatlar, jism oniy kuchlilik kiradi. A lohida psixologik 
tadqiqotlarda bu ikki guruh o ‘rta s id a o ‘rganishlar nam oyon b o ia d i.
Ijtim oiy m adaniy alohidalik ju d a ham kerak b o 'lg a n ikkinchi 
guruhga kiradi. Bu guruh ham javoblam i ishlab chiqishda o ‘z o ‘m iga 
ega. B u berilganlarda boshqa xalq va m adaniyatga ta ’sir k o'rsatish
haqidagi m asalalar hal qilinm oqda. B undan tashqari, jav ob larda 
bilim donlik darajasi, qancha darom ad topish darajasi ta ’sir k o 'rsa - 
tadim i yoki y o 'q m i, bulam ing barchasi tekshiriladi.
Shunday b o 'lish i m um kinki, eksperim ent jav o b lari faqat b ir om - 
m aga xos b o 'lish i m um kin. U lar eksperim ent g uruh ichiga kirgan- 
lardir. Lekin bu yerda ham o 'z ig a yarasha m uam m o m avjud. Bu

---

guruhdan olingan natijalarni butun om m aga solishtirish m um kinm i? 
Bu m uam m oning yechim i shundan iboratki, bunda shu om m aga 
to ‘g ‘ri keladigan barcha talablarga rioya qilingan boMishi kerak.
X ulosalam i tekshirishda, birinchidan, shu om m aga tegishli boM- 
gan guruhlarda takroriy eksperim ent o ‘tkaziladi. Bunda guruh bir 
qarashda qo‘shilmaydi. Ikkinchidan, guruhlam ing sonini maksimal 
darajada orttirishga harakat qilinadi.
2.T adqiqotga q o 'y ilg an talablar. Psixologik eksperim entda nafa- 
qat vaqt, jo y hisobga olinadi, balki eksperim entning qanchalik 
dolzarbligi ham aham iyatga m olikdir. T adqiqot natijalariga topshiriq 
m ateriali, tadqiqotchining xatti-harakati, m otivatsiyaning ko ‘rinishi, 
ikki tom onlam a suhbatning m avjudligi ju d a katta ta’sir k o ‘rsatadi. 
E ksperim entator topshiriqni qanchalik m os ekanligini tekshirishi 
ham da m asalaga to ‘g ‘ri va jid d iy yondashishi kerak.
Psixologik tadqiqot natijalarida tekshim v natijalarini kiritishim iz 
m um kin. «Sinash va xato uslubi»dan foydalanish tadqiqotchiga turli 
xil taassurotlam ing ta ’sir qilishidan saqlaydi.
3.T adqiqot o ‘tkazuvchi. Tadqiqot o ‘tkazuvchining ta ’sir qilish 
m uam m osiga to 'x ta lib o ‘tam iz. Shuni ta ’kidlash kerakki, psixologiya 
boshqa ilm iy-tarbiyaviy qoidalardan farqli oMaroq, tadqiqot jara­
yonida tadqiqotchi shaxsining o 'rn i, m otivatsiyasini inkor qila 
olm aydi.
Tadqiqotchi tajriba jarayonini, tadqiqot javoblarini kuzatishda 
yordam beradi. Lekin ta ’sir qilishda um um iy nazoratdan foydalanish, 
alohida ta ’sir xususiyatlariga eg a boMish K xLxM bunda tadqiqot­
chining yoshi, shaxsiy psixologik xususiyatlari hisobga olinadi.
T adqiqotchining shaxsiy xulosalaridan kelib chiqqan holda, 
ijtim oiy psixologik qarashlar tufayli n o to ‘g ‘ri xato kelib chiqa- 
di.T adqiqotning natijalari, tadqiqotchining o 'm in i belgilashda psixo­
logik eksperim entlarda k o 'rsa tib nam oyon qilinadi.
X ulosa qilib shuni aytish m um kinki, tadqiqotchi farazga tayanib 
ikkita xato qilishi m um kin. N o to ‘g ‘ri farazni tadqiq qilishi m um kin. 
T o ‘g ‘ri farazni inkor qilishi m um kin. Bilish, qidirish tadqiqotlarida 
ikki xatogayoM q o ‘yish m um kin emas.

---

Tadqiqotni noto‘g ‘ri xulosa qilishda tajriba o ‘tkazuvchini jiddiy 
vu/.iyat kutadi. B ular tadqiqot natijalarini chegaralovchi b o iib :
a) alohida tanlash; b) tadqiqotning m azm uni; 
d) tadqiqotchining 
shaxsi hisoblanadi.
Q o'shim cha tadqiqot o ‘tkazishning ikki tarafi b o ‘lib, bular; 
tadqiqotga q o ‘shim chalar kiritish va tadqiqot natijalarini ishlab 
chiqishda boshqa tadqiqotlam ing javoblariga t o 'g ‘rilash.
Tadqiqot natijalari 
hech qachon butunlay to ‘g ‘ri javob 
berm aydi, y a ’ni bunda jav o b to 'liq yetarii bo ‘lmaydi. Tadqiqot 
tanqidning eng yaxshi uslubi lekin yangi bilim tu g ‘ilishga zamin 
yaratm aydi.

---