Ek sper im en ta L

Gistogram m a-bu 
tekshiriluvchi belgilarini chastotali taqsim - 
lanishi «ustunli» diagram m asidir. G istogram m alam i qurishda abscis- 
salar o 'q id a o'rg an ilad ig an kattalik ko'rsatkichi joylashtiriladi. 
O rdinatalar o ‘qida esa chastotalar yoki tekshirilayotgan tanlovda 
ushbu 
diapazon 
kattaliklarida 
uchraydigan 
nisbiy 
chastotalar 
jo ylashtiriladi. A garda gistogram m ada nisbiy chastotalar aks ettirilsa, 
unda ham m a ustunlar m aydoni 1 ga teng.

---

Poligonda 
belgilari berilgan kattalikka ega bo'lg an sinovda 
ishtirok etuvchilar sonini taqsim lashni nuqtalar va koordinatalar 
bilan belgilaydilar: X belgisining, Y aniq gradatsiya yoki nisbiy 
chastotalar (belgilari ana shu gradatsiyalarda odam lar sonining butun 
tanlab olingan ko ‘rinishi).
N uqtalar to 'g 'r i chiziqlar bilan birlashtiriladi, taqsim lash poli- 
goni yoki gistogram m ani quiishdan oldin tadqiqotchi belgilar 
intervallar yoki nisbatlar shkalasida berilgan bo'Isa, o ‘rganilayotgan 
kattalik diapazonini teng qism larga bo'lishi kerak. 5 tadan kam 
b o 'lm agan, lekin 10 tadan k o ‘p bo'lm agan gradatsiyadan foydalanish 
tavsiya etiladi. Nom inal yoki tartibli shkaladan foydalanishda bunday 
m uam m o yuzaga kelm aydi. A garda tadqiqotchi turli kattaliklar 
o'rtasid ag i nisbatlarni yaqinroq ko'rsatishni xohlasa, masalan, turli 
sifatli xususiyatdagi sinovda ishtirok etuvchilar nisbatini (erkaklar va 
ayollar soni) unda diagram m adan foydalanish foydaliroq bo'ladi.
Sektorli aylana diagrammada 
har bir sektor kattaligi har bir 
turning uchrashi kattaligiga proporsionaldir. A ylana diagram m a 
kattaligida tanlov nisbiy hajmi yoki belgining aham iyati aks 
ettirilishi m um kin. A xborotlam i grafikdan analitikka o 'tish in i aks 
ettirish variantni berish navbatdagi belgilar funksional bog'liqligini 
ko 'rsatuvchi grafiklar hisoblanadi. U m um an aytganda, taqsim lash 
poligonlari - bu belgining uning kattaligida uchrashiga b og ‘iiqdir.
Jadval (grafik) turlarini m azm uniga k o 'ra 2 shartli tipga 
ajratam iz:
1. V aqtga asosan param etr o 'zg arish larig a bog'liqlikni ifoda- 
lovchi.
2. B og'liq b o'lm agan va bog'liq b o 'lg an navbatni ifodalash.
Idrok etilgan material va o'rganilgandan so ‘ng o 'tg a n vaqtga
nisbatan idrok etish m ateriali hajm ining o ‘rtasidagi aloqadorlikni 
birinchi boMib G .E bbingauz aniqlab ber-’an. « 0 ‘rganish egri 
ch izig 'i» , yoki «unutish egri 
chizig‘i»ning k o 'p sonli m uqobilini 
vaqtga k o 'ra faoliyat sam aradorligidagi o 'z g arish lar ko'rsatadi.
Funksional b o g'liqlik jadvali ham psixologiyada uchraydi: 
Fexner, Stivens qonunlari (psixofizikada). Y erks-D onson (psixolo­
giyada m otivatsiyalar), qonuniyatlar, 
o'z
o 'rn id a (kognitiv psixo- 
logiya) elem entni anglash va boshqalar.

---

Jadval tuzishda bir qator oddiy tavsiyalar ham m avjud. Jum ladan, 
L.V.Kulikov boshlovchi tadqiqotchilarga quyidagi m aslahatlarni 
beradi:
1
. M atn va jadval o 'z a ro bir-birini to ‘ ldirishi kerak.
2. Jadval tushunarli, « o 'z - o ‘zidan boMishi» va zarur belgilarni 
o ‘ziga kiritishi kerak.
3. Jadvalda to 'rttad a n ortiq egri ifoda boMishi m um kin emas.
4. Jadval chiziqlari eng muhim raqam larni, aham iyatli para- 
metrlarni ifodalashi shart.
5. P astd ay o k i chap to m o n d ajad v al ifodasi yozilishi shart.
6
. N uqtalam i turli chiziqlarda aylana, kvadrat va uchburchak 
bilan ifodalash qabul qilingan.
A gar shu jad v ald a uzunlikni ifodalash zarur boMsa, ulam i ver- 
tikal qirqim lar k o ‘rinishda ifodalash lozim. N uqta qirqim o ‘rtasida 
joylashtirilishi (assim etriya k o 'rsatk ichiga m uvofiq boMishi) shart. 
Jadval k o ‘rinishida tashxis jadvallari guruh yoki individ k o ‘rsatkich- 
larini o 'rtachasi tavsiflanishi m um kin. Ilmiy ishlar natijalarini taqdim
etilishida eng m uhim i kattalik raqam li k o'rsatk ichining ifodalani- 
shidir.
1
. M arkaziy tendensiyalar k o ‘rsatkichlari (o ‘rtacha qiym at, mo- 
da, m ediana).
2. A bsolut va nisbiy.
3. Ko‘rsatkichlar (standart, ogMshganlik, dispersiya, foizlili).
4. M ezon k o ‘rsatkichlari, turli guruh natijalarining solishtirm a 
k o ‘rsatkichlarida foydalanuvchi m ezon belgilari.
5. K o‘rsatkich koeffitsiyentlari va boshqalar standart jadv alda 
natijalarni ifodalashda satrlar bo‘yicha - ustunlar b o 'y ich a sina- 
luvchilar - oMchangan param etrlar belgilari ifodalanadi.
Jadvalda shuningdek, m atem atik statistikaga asosan ishlab 
chiqilgan natijalar ifoda etiladi. M avjud kom pyuter maMumotlarini 
statistik ishlab chiqish paketlaridan istalgan standart shakldagi 
jadvallarni ilmiy nashrlar uchun taqdim etishda tanlab olish imko- 
nini beradi.
T ajriba tadqiqotlarini yakunlashning eng yaxshi usuli analitik 
tasvirlash m um kin boMgan, bogMiq boMmagan va bogMiq boMgan 
o ‘zgaruvchilam i funksional aloqalarini aniqlashdir. Em pirik olingan

---

bogMiqliklarga misol uchun G .Fexnerning yoki S.Stivensning psixo- 
fizik «qonuni» kiradi. U. X ik va R .X aym et bu qonunlar b o'yicha 
reaksiya vaqti alternativ sonini tanlashga bogMiqligini aniqladi:
t = k l o g ( n + l )
va 
t = a + b l o g n
bu yerda, t — tanlovning funksiya vaqti; n — stim ullar soni; a, b va к
- kattaliklardir.
O datda, birgina em as, balki turli m ualliflar oMkazgan tadqiqotlar 
seriyasini yakuniy um um lashtirish zarur boMadi. Shuning uchun ular 
kam dan-kam hollarda alohida tajriba ishlari yakuni hisoblanadi, 
funksional bogMiqlik aniq bir turi faraz sifatida ishtirok etadi, uni 
tanqidiy tajribada tekshirib k o ‘riladi.

---