Ek sper im en ta L

6.2.Tadqiqot natijalarini taqdim qilish shakllari
Istalgan tadqiqot ishlarining yakunlanishi bu ilm iy ja m o a
tom onidan qabul qilingan shaklda natijalarni taqdim qilish hisob­
lanadi. N atijalarni taqdim qilishning asosiy shakli 
m alakaviy v a 
ilm iy tadqiqot shaklini farqlay bilish zarur.
M alakaviy ish -
kurs ishlari, diplom ishi, dissertatsiya va 
hokazolar - talaba, aspirant yoki tadqiqotchi o ‘z m ehnatini ekspertlar 
hukm iga havola qilib diplom , guvohnom a kabi hujjatlar salohiyat 
darajasiga erishganligini k o ‘rsatish uchun xizm at qiladi. B unday 
ilmiy ishlarga ularni rasm iylashtirish, ilmiy natijalarni OAK 
y o ‘riqnom olariga asosan bayon etish, ilmiy kengash tom onidan 
qabul qilingan ham da shu kabi 
hujjatlarga tayanilgan uslubda, 
q o ‘yiIgan talablarga m uvofiq am alga oshiriladi. Bizni ko‘proq 
ikkinchi - ilm iy ishlar natijalarining taqdim etish shakli qiziqtiradi.
Shartli ravishda ilm iy natijalarni taqdim etishni yan a 3 kichik 
turlarga ajratish m um kin:
1. O g ‘zaki bayon etish.
2. N ash r ishlarini am alga oshirish.
3. K om pyuter variantlarini tayyorlash.
B iroq bular ham m asi m atnning ram ziy yoki grafik axborot kabi 
variantlariga taalluqlidir. Shu sababli ilmiy natijalarni tavsiya etishda 
ulam i rasm iylashtirish uslublari haqida ayniqsa m a’lum otlarni 
tavsiflashdan ishni boshlash m aqsadga m uvofiqdir. Bu m asalani 
asoslab, V.A. G anzen o ‘zining «P sixologiyada tizim li bayon etish» 
(1984) m avzusidagi tadqiqot ishida keng ko ‘rib chiqilgan. Tadqiqot 
natijalarini olish haqida axborotlam i tavsiya etishning istalgan shakli 
uning ifodasini anglatadi. Q uyidagi variantlar farqlanadi: verbal 
shakl, (m atn, nutqli), ram ziy (belgi, form ulalar), grafik (chizm a, 
jadval), obrazli (m aketli, narsa-buyum , film va boshqalar).

---

Insoniyat ham jam iyatida axborot o ‘tkazishning eng asosiy uslubi 
bu so 'z d ir. Shu sababli istalgan axborotlar bu avvalo, m avzu 
bo ‘yicha tashkiliy, m a’lum qoidalarga m uvofiq tashkil etilgan m atn- 
lardir. M atnlam ing 2 turi m a ’lum: tabiiy til orqali (odatiy til), ilm iy 
til. T adqiqot natijalarining istalgan taqdim oti, o 'z m ohiyatiga k o 'ra
«aralash» turdagi m atn b o 'lib , tabiiy nutq tuzilm asiga «parchalar» 
kiritilgan, q at’iy tushunchalardan iborat tilda ifodalangan bo 'lad i. Bu 
tillam i 
q a t’iy cheklab b o'lm aydi, chunki doim o bu tiplar bir- 
birlariga hayotiy va ilmiy atam alam ing kundalik m uloqotda aralashib 
turishi sodir b o 'lad i, fan esa tabiiy tildan yangi qirralarni ochib, 
uning m ohiyatini k o 'rsa tib beradi. M asalan, biz kundalik nutqim izda 
erkin holda olim lar tom onidan k ashf etilgan «kislorod» ni (M . Lo­
m onosov), «ekstroversiya», (K.Yung), «shartli refleks» (I. Pavlov), 
«kvark» (D .G ellm an) kabi so'zlarn i bem alol ishlatam iz. B oshqa 
tom ondan, elem ent qism lar nazariyasiga «rang», 
«m aftunkorlik» 
kabi s o 'z la r kirgan. U lar kvark holatini ko 'rsatish uchun ishlatiladi. 
P sixoiogiyada ilmiy atam a sifatida «xotira», «tafakkur», «diqqat», 
«hissiyot» va boshqalar qo'llaniladi. Shu bilan hayotiy, m aishiy 
tildan farqli holda ilmiy term in aniq bir m a’noli predm etli m azm unga 
ega. Eng asosiysi ilmiy term in, term inlar tizim ida m a’lum bir fan, 
nazariya yoki m odelda o 'z in in g joyi bilan egallagan o 'm i bilan 
ifodalanadi. Psixoiogiyada ilm iy va m aishiy term inologiyalam ing 
o 'z a ro chegarasi 
sezilar-sezilm as bo'lib, shu sababli ham o 'q uv ch i 
m aishiy m azm undagi so'zlarni o 'zin in g interpretatsiyasi orqali ilmiy 
psixologik m atnga kirita oladi. Bu esa psixolog m u allif uchun 
q o 'sh im ch a qiyinchiliklam i yu zag a keltiradi.
Ilm iy m atnga q o 'y ilad ig an bosh talab - holat, qoidalam ing 
m untazam liligi va m antiqiyligidir. M uallif o 'z im koniyatiga k o 'ra
m atnni axborot bilan to'ldirishi, biroq o 'xshatish, m isollar va «lirik 
chekinishlar» bilan m ulohaza yuritishi zarur.
Ilm iy m atn adabiy m atndan farqli ravishda fikrlar b o 'g 'in la rn in g
m ohiyatini tushunishga diqqatni qaratm og'i lozim . Ilm iy m atn ju d a
jiddiy tuzilm aga ega turli m ushohadalarga boy bo'ladi. Bu jih atd an u 
«devonxona» ishlari tiliga o 'x sh ash d ir «qog'ozbozlar» tili, ish qo- 
g 'o zlarig a y aqinga o'x sh ay d i. Bu qoliplar roli ju d a m uhim -
o'qu v ch in in g diqqati badiiy tilga o 'xshab chalg 'itilm ay di, axborot- 
m ulohaza, fikr, tafakkurga oid m ushohadalar, isbot, raqam lar, 
formula, «ilm iysim on» qoliplar m a’lum doira-standart, qurilm alar,

---

yangi ilmiy m azm undan iborat bo'ladi. A lbatta, shunday olim lar 
uchraydiki - ajoyib uslubshunos, m asalan, (B .M . T eplov va A .R Lu- 
riya) biroq ulardagi qobiliyat badiiy asarlarni bezaydi yoki falsafada 
q o ‘l keladi (O rtegu-i-G asseta, A. B ergson va boshqalar). M atn 
hikoyalardan iborat b o 'lad i. H ar bir hikoya m a’lum m antiqiy shaklga 
ega b o 'lad i. Sababiy bog'liqlik, m asalan, «agar A, unda В» kabi. 
P iajcning k o'rsatishicha, psixologiyada ijobiy tushuntirish va salbiy 
tushuntirish hozirda ham keng tarqalgan. H ikoya qilishning shunday 
m antiqiy shakllari m avjud:
1. In d u k tiv - ba’zi em pirik m aterialni um um lashtiruvchi.
2. D eduktiv - um um iydan xususiyni m antiqiy keltirib chiqarish 
yoki algoritm ini tasvirlash.
3. A n a lo g iy a - «transduksiya».
4. Izohlash yoki sharhlash - «tarjim a» bir m atnning m azm unini, 
boshqasini tuzish yordam ida ochib berish.
N atijalam i ta ’riflashning keyingi shakli-g eo m etrik ta ’riflash- 
dir. G eom etrik (fazoviy, hayotiy, obrazli) ta ’riflash ilm iy m a’lum ot- 
lam i kodlashtirish an ’anaviy usuli hisoblanadi.
G eom etrik ta ’riflash m atnni to'ldirganlig i v a tushuntirganligi 
sababli u til orqali tasvirlashga «bog'langandir». G eom etrik ta ’riflash 
k o'rgazm alidir. U bir vaqtning o 'z id a tajribalarda o'rg an ilay o tg an
alohida o 'z g aru v ch ilar o'rtasidagi m unosabatlar sistem asini tasavvur 
etishga im kon beradi. G eom etrik ta ’riflashning axborot hajm i ju d a
katta.
Psixologiyada ilm iy axborotlam i grafik taqdim etishning bir 
necha asosiy shakllaridan foydalaniladi: xarakteristikalariga tayanuv- 
chi topologik va m etrik. Topologik 
tavsiflashdan foydalanuvchi 
axborotlam i yetkazib berish an ’anaviy usullaridan biri - bu 
grafiklardir. Q irralari bilan (yo'naltirilgan yoki y o 'n altirilm agan
qism lari bilan) birlashtirilgan k o 'p sonli nuqtalar « cho 'q qilar»
grafiklar hisoblanadi. G rafiklam i fazoviy y o 'n altirilg an va y o 'n a lti­
rilm agan, b o g 'lan g a n va bog'lanm agan turlarga ajratiladi.
P sixologik tadqiqotlarda grafiklardan natijalam i tasvirlashda ju d a 
k o 'p foydalaniladi. K o 'p lab nazariy m odellarni tadqiqotchilar gra­
fiklar k o 'rin ish id a berishadi. M asalan, D .V ekslerning ierarxik m odeli 
yoki C h.S pirm enning intellekt m odeli: ular dendritik, sim m etrik 
bo 'lm ag an grafiklar shaklida berilgan. P.X. A noxinning funksional

---

sistem asi chizm asi, V .D .Shadrikovning faoliyat psixologik funksio- 
nal sistem asi chizm asi, E.N. Sokolovning konseptual reflektorli yoyi 
m odeli - y o ‘naltirilgan grafiklari misol b o 'la oladi.
N atijalarni tariflashga o'tam iz, y o ‘naltirilgan grafiklardan k o ‘- 
pincha bogMiq boMmagan, q o ‘shim cha va bogMiq boMgan o'zgaruv - 
chilar o'rtasidagi sababiy bogMiqliklar sistem asini ta ’riflashda 
foydalaniladi. Y o 'naltirilm agan grafalar psixikaning o ‘rganish xusu­
siyatlari o ‘rtasidagi korreksion aloqalar sistem asini tasvirlash uchun 
qoMlaniladi. «C ho‘qqilari» bilan xususiyatlari, «qirralari» bilan 
korreksion bogMiqligi ifodalanadi. BogManishlar 
xarakteristikasi, 
odatda, grafik qirralarini tasvirlash turli variantlari bilan kodlashti- 
riladi. Ijobiy aloqalari to 'g 'r i chiziqlar bilan (yoki qizil rang bilan), 
salbiy bogMiqliklari - punktir (yoki havo rang bilan) tasvirlanadi. 
A loqaning kuchi va aham iyati chiziqning qalinligi bilan kodlash- 
tiriladi.
Eng m uhim belgilari (boshqalari bilan eng k o ‘p bogMiqlikka ega 
boMgani) m arkazda joylashtiriladi. Kengroq aham iyatga ega boMgan 
belgilari atrofga jo y lashtiriladi.
K orreksion aloqalar sistem asidan tekislikda belgilari o ‘rtasidagi 
«m asofalarni» aks ettirishga o'tiladi. M asofalar maMum formula 
b o ‘yicha hisoblanadi:
D=( 1— r) |2
bu yerda, d - m asofa, r - korreksiya belgilari, m asofalar o'x sh ash - 
ligini, farqini aks ettiradi. Bu holatda topologik tasvirlashdan m etrik 
tasvirlashga o'tam iz, chunki grafaning cho'qq ilari o ‘rtasidagi m asofa 
belgisini hisobga olgan holda korreksiya kattaliklariga proporsional 
boMadi:
r =1 boMganida m asofa m aksim al boMadi d = 1, r =1, boMganida 
m asofa m inim al: d= 0.
Y o 'naltirilgan v a yo'naltirilm agan grafalar k o ’pincha shaxsiy va 
ijtim oiy psixologik tadqiqotlar natijalarini tasvirlashda qoMlaniladi. 
X ususan, sotsiom etrik tadqiqotlar: sotsiogram m a bu y o ‘naltirilgan 
grafa. Har qanday grafik-chizm a m atritsaga o 'x sh ash b o 'ladi

---

Tushunib olish qulay b o iis h i uchun natijalam i tasvirlashda 10-11 
cho‘qqidan ko ‘p boMgan grafiklardan foydalanish tavsiya etiladi.
G rafiklar bilan bir qatorda psixoiogiyada fazoviy-grafik tas- 
virlash ham oM natiladi, unda eleinentlar o 'rtasidag i m unosabatlar va 
param etrlari tuzilishi hisobga olinadi (yo m etrik, yoki topologik). 
Bunga D .G ilfordning «kub» nomi bilan m a’lum b o 'lg an intellekt 
tuzilishini tasvirlash m isol boMadi. Fazoviy tasvirlashni qoMlashning 
boshqa bir varianti - V .V unt b o ‘yicha em otsional holati, kengligi 
yoki boMmasa G .A yzenk b o ‘yicha shaxs turini tasvirlashni misol 
sifatida keltirish mumkin.
A garda belgilar m aydonida m etrika aniqlangan boMsa, unda 
maMumotlarni yanada aniqroq berishdan foydalaniladi. C hiziqda 
ko'rsatilg an nuqtaning joylashishi belgilar m aydonidan 
uning 
haqiqiy koordinatalariga m os keladi. Shunday usul bilan k o ‘p 
shkalalar, faktorli analiz, patent tuzilishli analiz va klasterli analiz- 
ning b a’zi variantlari beriladi. H ar bir omil m aydonda o ‘q chiziq 
bilan aks ettiriladi, biz o ‘rgangan o'tk azilish param etri esa - bu 
m aydonda nuqta bilan ko'rsatiladi. Boshqa hollarda, xususan 
differensial psixologik tadqiqotlar natijalarini tasvirlashda nuqtalar 
bilan sinalayotganlar, o ‘q chiziqlari bilan esa asosiy om illari 
tasvirlanadi. MaMumotlarni dastlab berish uchun boshqa grafik 
shakllardan foydalaniladi: diagram m a, gistogram m alar va taqsim lash 
poligonlari ham da turli grafiklarni qoMlash mum kin.
MaM umotlarni taqdim etishning boshlangMch usuli taqsim lashni 
tasvirlash hisoblanadi. T anlab olingan tekshirishlarda o 'zg aru v ch i­
ning o ‘rganish ko'rsatkichlarini tasvirlash uchun gistogram m a va 
poligonlardan foydalaniladi. T ajriba va nazorat guruhlarida k o ‘rsat- 
kichlarni taqsim lash ko ‘rgazm ali boMishi uchun ularni bir rasm da 
tasvirlanadi.