Ek sper im en ta L

VI. EKSPERIMENTAL TADQIQOT BOSQICHLARI
6.1 Eksperimental tadqiqot shartlari
Ilmiy nazariy va eksperim ental tadqiqotning dastlabki bos- 
qichida, asosan nazariy m asalalar k o iila d i. X ususan, m uam m oning 
q o 'y ilish i, m avzuning dolzarbligi, tadqiqot m uam m osi, uning 
m aqsadi, faraz, tadqiqot obyekti, predm eti, vazifalari ilmiy tad- 
qiqotim izning nazariy qism ini tashkil qiladi.
Eksperim ental tadqiqotim izning bu bosqichi kirish qism ida 
yoritiladi:
Kirish. M uam m oning q o'yilishi, asosnom a, m avzu dolzarbligi. 
Kirish qism ida odatda m uam m oning dolzarbligi, m uam m oning 
psixologiyadagi roli, qanday izlanishlar olib borilgan, nim alar, qaysi 
tom onlar aniqlanm agan va kelgusida davom cttirilishni yoki bosh- 
lang'ich izlanishlarni olib borishni talab qiladi. Psixologiya am aliyo- 
tida oldingi izlanuvchilarning yechishga qaratilgan izlanishlarini 
qaram a-qarshiligi ochiladi.
S o 'n g tadqiqot m uam m osi shakllanadi - belgisiz, kam o 'rg a- 
nilgan, noaniq yoki psixologik jarayonn ing yetarlicha o'rganilm agan 
dolzarb m asalasidir.
M uam m o-bu qandaydir m asalani yechishda m avjud bilim larning 
yetarsizligi va yetarsiz bilim larni olish usullari noaniq paytda 
yechilishi zarur vazifadir. Tadqiqot m uam m osi o 'z -o 'z id a n paydo 
bo'lm aydi, u jam iyatn in g ilm iy-texnik, ijtim oiy-iqtisodiy zaruriyati 
asosida am aliyot talabi va psixologiya fanlari taraqqiyoti natijasida 
tu g ‘iladi.
Tadqiqot m aqsadi ish natijasida (m azkur jarayonning qanday 
obyektiv qonuniyatlari aniqlangan, qanday yangiliklar kiritilgan) 
erishilishi kerak b o 'lg an narsani k o 'z d a tutadi. Shu bilan birga 
tadqiqot m aqsadi bilan tadqiqot vazifasini aniq fahm lab olish zarur. 
Tadqiqot m aqsadi va vazifalari haqida aniq tushunchaga ega bo'Iish 
uchun quyidagi m isolga qaraylik:

---

Yaxshi yashash (m aqsad) uchun - yaxshi ishlash (vazifa) kerak. 
Bunday iborada jam iyatni har bir a ’zosining m aqsad va vazifasi 
lo 'n d a va aniq ko'rsatilgan. B a’zida tadqiqot maqsadi m avzu no­
m ining o ‘zidanoq aniqlanadi. Lekin oldiga qo 'y ilg an aniq m aqsadsiz, 
sam arali ishlash m um kin emas.
Ikkinchi bosqich ham nazariy asoslarning tarkibi boMib, bunda 
o ‘tkazilayotgan eksperim ental psixologik tadqiqotim izning kelajagini 
belgilab beruvchi va o ‘z tasd ig ‘ini topishi lozim boMgan taxm in, 
y a’ni farazni ham o 'z ichiga oladi.
Faraz. 
Bu tadqiqotchining o 'z oldiga q o ‘ygati vazifasiga m um ­
kin boMgan javobini aniqlaydi. Faraz tuzish tadqiqotning m as’uliyatli 
va qiyin bosqichlaridan biridir, shuning uchun tadqiqot ishlarida aniq 
y o ‘l k o ‘rsatadigan m ash’al deb ataladi. Faraz ilmiy ishda tadqi­
qotchining fikrini y o ‘naltirishda v a ish uchun zaruriy material 
to ‘plashda keraklidir. O datda, faraz tuzilishi qouidagicha chizm ada 
tuziladi: «agar buni shunday qilsam , u holda shunaqa psixologik 
natijani kutsa boMadi».
Farazni to ‘g ‘ri tuzish uchun izlanilayotgan m uam m o sohasida 
keng dunyoqarashga ega boMishi, ilm iy-m etodik ish bilan yaxshi 
tanish boMishi zarur.
T adqiqotim izning uchinchi bosqichi nazariy m a’lum otlarga ega 
boMgan holda eksperim ental tadqiqotga oMish bosqichidir. B unda 
nazariy asoslarda ilgari surilgan faraz eksperim ental tarzda tekshi- 
riladi, bunda tanlangan m etodikalar validligiga qarab qoMlaniladi, 
y a ’ni m axsus va m uam m om izni yechishga im kon beradigan m eto- 
dikalardan foydalanib faraz tekshiriladi.
T o'rtin ch i bosqichda esa olingan maMumotlar tahlil qilinadi va 
xulosa chiqariladi. Shuningdek, ilgari surilgan farazning chin yoki 
n o to 'g 'rilig i tekshiriladi.
Y uqoridagi m avzularim izda o‘zingiz guvohi boMganingizdek, 
ilmiy nazariy va eksperim ental tadqiqotlar o tk a z ish n in g birinchi 
shartlaridan biri boMgan eksperim entni rejalashtirish ham da unga 
q o ‘yilgan talablar haqida suhbatlashgan edik. B ugungi m avzuyim iz- 
da esa, rejalashtirilgan eksperim entni uyushtirish jaray onida am alga 
oshiriladigan qaydnom a yozish ishlari bilan tanisham iz. Q aydnom a 
yozish - eksperim ent o 'tkazishning ikkinchi shartidir:
— eksperim ental faraz;
- m ustaqil ko‘rsatkichni aniqlash;

---

- eksperim ent sharoiti, o rg a n ila y o tg a n obyekt, m ash g 'u lo t o ‘t- 
kazish vaqti va boshqalar;
- har bir m etodlarni q o ila s h ketm a-ketligi;
- eksperim ental farazni aniqlashdagi m a’lum otlarning analizi, 
natijaning tahlili;
- shuningdek, sinaluvchilarning holati, faoliyati haqida har bir 
faktlar e ’tiborga olinadi.
N atijalar tahlili va tadqiqot farazi b o 'y ich a xulosa.
Eksperim ental hisobot - eksperim ent o ‘tkazishning 
uchinchi 
shartidir.
H ar qanday eksperim entda eksperim ental hisobot aham iyatli 
hisoblanadi. Bu jaray o n eksperim entatorga barcha m a’lum otlarni 
y ig ‘ib, eksperim entni to ‘laligicha tavsiflashga yordam beradi. Oddiy 
eksperim ent uchun keng talqinni joriy etgan xulosalarni berish ju d a
m uhim dir. H isobot yozilm aguncha eksperim ent toMaligicha tuga- 
tilgan deb hisoblanilm aydi. Kundalik hayotim izda k o ‘pincha ajoyib 
eksperim ental natijalarga erishamiz. M asalan, biror bir m uam m o 
bo ‘yicha sizda savol paydo boMdi. 0 ‘sha savolga jav ob topish uchun 
siz, albatta, dalillarni yigMshga tushasiz. A gar m azkur faktlar 
faqatgina xotirangizda boMsa va verbal tarzda ifodalanm agan boMsa, 
unda u siz ishlab chiqqan yoki izlab topgan dalillaringizni hech kim 
foydalana olm aydi ham da o ‘zingiz ham shu faktlarni ozm i-ko‘pmi 
xotirangizdan, esdan chiqarib yuborishingiz m um kin. A ynan m ana 
shu eksperim ental m a’lum otlar hisobot tarzida ifodalanganda, bu 
topilm alar hujjat sifatida as qotadi.
Talqin etish uchun m os uslubni tanlay olish zarur:
1. A sosiysi — eksperim ental hisobotni aniq yozish lozim.
2. H isobot standart qism larga boMinadi.
H isobotning bunday tarzda yoritilishi m uallifga m ateriallar tay- 
yorlashga yordam beradi. H isobotning standart tuzilishi yordam ida 
o ’quvchida m aqoladan kerakli m a’lum otlarni oson va k o ‘p vaqt 
ketkizm ay ajratib olish im koniyati paydo boMishi m um kin. Q uyidagi 
tavsifdan eksperim entni tavsiflash uchun ishlab chiqilgan m azkur 
struktura m ahsuldor hisoblanadi. A gar ushbu strukturaga mos ra- 
vishda yondoshilsa, tadqiqotchi bu eksperim entni m ustaqil takrorlay 
olishi m um kin.
Q uyidagi eksperim ental hisobotning tarkibiy qism larini va funk- 
siyalarini keltirib o'tam iz:

---

«M uam m o» qism ida o ‘rganilayotgan m uam m o haqida m a’lum ot 
beriladi.
Q isqa m azm unda m u ailif nim a v a qanday ish bajarilganiigi v a 
natijada, nim a olinganligi haqida qisqacha m a’lum ot beradi.
K irish qism ida nim a uchun eksperim ent o ‘ylab topilganligi v a 
qanday m aqsadlar k o ‘zlanilayotganligi haqida gapiriladi.
«M etodika» qism ida eksperim ent qanday qilib o ‘tkazilganligi 
haqida batafsil ta v sif beriladi. Ushbu qism ning m ateriallariga asos- 
lanib, eksperim entni q ay ta o ‘tkazib k o ‘rish m um kin. Shuningdek, 
m etodikaning tavsifi sodda tild a berilishi lozim.
«M etodika» b o ‘lim i o ‘z ichiga quyidagilarni oladi:
a) tekshiriluvchilam ing soni, ulam ing yoshi, jin si, eshitish da- 
rajasi va hokazolar;
b) m aterial. E ksperim entni yoritishda kerakli b o ‘ladigan m a- 
teriallar, m asalan, o ‘rganish uchun turli sh e’r yoki m usiqalar, top- 
shiriqlar, k o ‘rgazm ali qurollar ushbu qism da yoritiladi;
d) uskuna-asboblar. B u yerda esa eksperim ental holatni tashkil 
qilish uchun v a tekshiriluvchilam ing javoblarini yozib borish m aq- 
sadidagi q o ‘llaniladigan uskunalar, eksperim entga m os uskuna- 
larlam ing vazifasi k o ‘rsatiladi;
e) ishning borishi: bu yerda esa eksperim ent o ‘tkazishning 
ketm a-ketlik bosqichlari ko'rsatiladi.
«N atija» b o iim id a tahlil qilinadigan m a’lum otlar, odatda, grafik 
va bir necha jad v allard a beriladi. 0 ‘quvchiga aniqroq q ilib grafik va 
jad v ald a nim alarga e ’tiborlarini qaratishlari lozim ligi tushunarli qilib 
ko ‘rsatiladi. B irinchi o 'rin d a asosiy dalillar beriladi. BoMimda 
natijalam ing b a ’zi bir sharhlarini berish m um kin. B undan m aqsad 
o ‘quvchi ongiga natijaning um um iy m azm unini tushunarli qilib 
yetkazishdan iborat. Shu bilan birga asosiy e ’tib o m i olingan aniq 
faktlarga qaratish lozim .
«M uhokam a» b o ‘lim ida natija va xulosalar bay on qilinadi. S hu­
ningdek, eksperim entdan olingan natijalar yetarlicha asosga ega 
boMmasa, kelgusida shakllantirish y o 'lla ri taxm in qilinadi. K o‘pincha 
m u ailif o ‘z eksperim entini ta ’riflab turib, undan oldingi eksperi- 
m enti bilan b o g 'liq tom onlarini izohlaydi. Shuningdek, ilgariroq 
m uam m oga oid adabiyotlarda ilgari surilgan g 'o y a la r bilan b o g ‘- 
liqligi ko'rsatiladi.

---

«Snoska»larda q o ‘llanilgan adabiyotlar, bosib chiqarilgan ma- 
teriallar, olib borilayotgan tadqiqotlar va qisqa tirajli ishlar yoritiladi. 
U lar q o ‘llanilish tartibida beriladi. M aqola tek stida ular belgi bilan 
k o ‘rsatilib, quyi qism ida m uallif ism i, sharifi k o ‘rsatilib, m os tartibda 
№ yoziladi.
«F oydalanilgan adabiyotlar» boMimida adabiyotlar alfavit tar­
tibda nashr etilgan yili, nashriyoti beriladi.