Ek sper im en ta L

1-rasm.
Real tadqiqotning idealga mos kelishini 
ichki validlik 
deb 
atashim iz m um kin.
Real tadqiqotning o ‘rganilayotgan obyektiv voqelikka m os 
kelishini 
tashqi validlik 
deyish mumkin.
Ideal tadqiqotning voqelikka m unosabati 
nazariy yoki prog- 
nostik validlik 
sifatida xarakterlanadi. C hunki «ideal tadqiqot» rejasi

---

voqelikni nazariy jihatdan ideallashtirish - tadqiqot farazidan kelib 
chiqqan holda belgilanadi.
4.3. Psixogenetik tadqiqotlar
P sixogenetikaning asosiy vazifasi individual psixologik farqda 
m uhit va nasliylikning nisbatan ta’sirini aniqlash hisoblanadi.
O dam lam ing o ‘zgaruvchanliklari m uhit va nasliylikning o ‘zaro 
aloqasi sabablidir. Individning bir avlodni ikkinchisiga axborotlarni 
uzatishi nasliylik deb ataladi. O rganizm ning ham m a genlari to ‘p- 
lanishi 
gcnotip 
deb ataladi.
Fenotip 
- genotip va m uhitning tashqi ta ’siri natijasida y uzaga 
keladigan butun hayoti davom ida shakllanadigan individning tashqi 
nam oyon boMishi (tashqi tuzilishi, xulqi, xususiyatlari va boshqalar).
O dam lam ing genotiplardagi farqi inson individlari individual 
turlari k o ‘rinishi 
hisoblanadi. Psixogenetikada m uhit tushunchasi 
ancha keng qarab chiqiladi. Psixologiyada ijtim oiy-iqtisodiy, mada- 
niy va shaxsning rivojlanishi ijtim oiy psixologik sharoiti tushuniladi.
P sixogenetikada esa «m uhit» tushunchasiga heir qanday tashqi 
ta ’sirlar kiradi (fizik va biologikdan tortib, to ijtim oiy m adaniy- 
gacha).
P sixogenetika 
m azm uni 
bo‘yicha 
individlarni 
ifodalovchi 
psixologik o ‘zgaruvchanlik turlarining sababiy bogMiqligini genetik 
m etodlar bilan o 'rg an ad i. X ulqining xususiyatlari, m uhitni va genetik 
determ inantlar bilan bogMiqligi sifatida talqin qilinadi.
G enetik d eterm inantlar 
X ulqning individual
► 
xususiyatlari
M uhitli determ inantlar
Individual psixologik xususiyatlar individning rivojlanishiga 
genlar va m uhitning tashqi oqibati sifatida qaraladi. Shu bilan birga 
psixologik em as, balki genetik m uam m olar hal qilinadi: individual 
psixologik belgilarini ham da ularning bu belgilarni rivojlanishi 
determ inansiyasini nisbatan ishtirokini aniqlovchi genetik va m uhitli 
determ inantlarini aniqlashdan iborat.
M uhit, genotip va fenotip o'rtasidagi sababiy bogMiqlik mav- 
ju d lig i yaqqol boMgani uchun psixologik tadqiqotlardan farqli

---

ravishda psixogenetik tadqiqotlarda korrelatsion bog'hqlttilarinl 
subabiy bogM iqliklardan ajratish m uam m osi hal etilm aydi. Bu 
korrelatsion o ‘tish tadqiqotlari natijalarini sabab oqibatli aloqalai 
sifatida tashkil qilish uchun shart-sharoit yaratadi. Inson psixo 
genetikasida tajriba 
0
‘tkazish m um kin emas: faqatgina E.Zamyati- 
naning «B iz» antiutopiyasida yoki T.K am panellani «Q uyosh shahri» 
utopiyasida turli fenotipli odam larni chatishtirish m um kin. Egizak- 
larning ota-onalari tajriba olib boruvchining egizaklam i bir-biridan 
ajratish yoki ulardan birini m adaniy kam bag‘al m uhitda joylashtirish 
taklifiga rozi b o 'lish larig a ishonish qiyin. U m um insoniy etika 
odam da psixogenetik tadqiqotlar faol usullaridan foydalanishni 
ta ’qiqlaydi. H ar qanday psixogenetik tadqiqotni bizni psixogenetika 
darsliklarida ko'rsatilg an i kabi eksperim ent sifatida qarash m um kin 
em as. P sixogenetika m uhitni kuzatish (k o ‘pincha korreksion tadqiqot 
deb ataladi) m etodi k o ‘plab vaziyatlardagi ham da ex-post-facto 
(kvazieksperim ent varianti) tajribalaridan foydalanadi. A jratilgan 
egizaklar va asrab olingan bolalar m etodlarini ularga kiritish m um kin 
boMadi.
Psixogenetikada faqat bittagina m etodik uslubni tajriba usuli deb 
atash m um kin. B u nazorat egizaklari m etodidir. Psixogenetik 
m etodlar tizim ini yanada chuqurroq k o ‘rib chiqam iz. Bu b o ‘lim da 
psixogenetikada tadqiqotlarni faqat rejalashtirish haqidagina gap 
boradi. Psixogenetik tadqiqotlar m a’lum otlarini statistik ishlab 
chiqish va m odellashtirish m etodlari k o ‘rib chiqilm aydi.
1. Psixogenetik m etodlar tizim iga quyidagilar kiradi.
2. G eneologik m etod (naslini analiz qilish).
3. E gizaklar m etodi (turli m odifikatsiyalarda).
4. O ilaviy m etod (oila ichidagi korrelatsiyalar m etodi).
5. A srab olingan bolalar metodi.
6
. U lam i birm a-bir k o ‘rib chiqamiz.
G e n eo lu g ik m e to d 1869-yilda F.G alton tom onidan ta k lif ctilgan. 
Undan k o ‘pincha kasalliklarda nasliylikning ta ’sirini aniqlash uchun 
tibbiyot genetikasida foydalaniladi. Lekin F.G alton tom onidan undan 
dastavval iste’dodning nasliyligini o ‘rganish uchun foydalanilgan. 
D iskret sifatli belgilari (m isol uchun rangni ajratib k o 'rish d a m e ’yor- 
dan chetga chiqishni) o'rganilganda geneologik m etodni q o ‘llash 
qulay boMadi. G alton buyuk iste’dodni, sifatni diskret belgi deb 
hisoblagan. Bugungi kunda ko‘pchilik tadqiqotchilar psixologik

---

belgilar poligenetik nasliylikka ega, y a ’ni ulam ing determ inansiya- 
siga k o 'p la b genlar ta ’sir ko‘rsatadi deb hisoblaydilar. G altonning 
dastlabki genetik g ‘oyasi ancha oddiy bo‘lgan qarindoshlik qanchalik 
yaqin b o ‘lsa m a’lum genetik determ inansiyalashgan belgilari 
b o ‘yicha odam lar shunchalik bir-biriga o ‘xshash boMadilar (ota-onasi
- bola, ukalari). B irinchi darajali qarindoshlikdagi qarindoshlar 50 %
g acha um um iy genlarga ega b o ‘ladilar. Q arindoshlilik darajasi 
kam aygan sari o 'x sh ash lik kam ayadi.
G eneologik daraxtlarni tuzishda ikkita tam oyilga amal qilinadi:
a birinchi darajali qarindoshlikning albatta m avjudligi;
- qarindoshlarini iloji boricha kengroq qam rab olish;
- birinchi tam oyil m ajburiy, ikkinchisi tavsiya etiladi.
1931-yilda qarindoshchilikni ram ziy tasv in ash uchun m etodika
(geneologik daraxt) tak lif etildi. Q arindoshchilikni analiz qilish, 
afsuski m uhitli va genetik tashkil etuvchilarni belgining sababiy 
bogMiqlikka ta ’sirini aniq ajratish im konini berm aydi. C hunki, 
m uhitni tashkil etuvchini hech ham nazorat qilib b o ‘lm aydi.
Genii - m uhitli o ‘zaro aloqalar turlardan biri 
individni 
rivojlanishi m uhit sharoitlarga genotipning m os kelishi hisoblanadi. 
M isol uchun m usiqaga iste’dodi b o 'lg a n bolalar m usiqachilar oila- 
sida tu g ‘ilishi m um kin (B axlar oilasi) yoki m atem atik intellektli bola 
m atem atiklar oilasida tarbiyalanishi m um kin. D em ak, individual 
isde’dod 
rivojlanishi darajasiga genetik v a m uhit ta ’siri ulushini 
ajratish m um kin emas. G enetik tadqiqotlar bilan bir qatorda genotip 
va m uhitning o ‘zaro aloqalarini aniqlovchi intellektual a n ’analar 
avlodga berilishi «m adaniy tadqiqotlari» ham m avjuddir. Shu bilan 
bir qatorda nasliylik h ar xil turga ega b o ‘lgan diskret belgilar haqida 
gap borishi m um kin (dom inant, jin si bilan bog‘liq). B unday indivi­
dual psixologik belgilari m avjud em as. Q arindoshchilikni analiz 
qilish m etodining quyi ichki validligi psixologik tadqiqotlarda 
foydalanish im konini cheklaydi. A m m o R ossiyalik genetik V.P.Ef- 
ronm son undan iste’dodning genetik bog‘liqligi va altruizm ga 
layoqatni aniqlash uchun foydalanadi. G eneologik daraxt «proband» 
deb ataluvchi m a’lum belgi tashuvchiga nisbatan quriladi. Demak, 
geneologik m etod alohida bir holatlam i o 'rg an ish m etodining bir 
varianti sifatida 
kiritilishi mumkin.

---

O ilaviy tadqiqotlar psixogenetik m etodikalainm g ancha rivoj 
langan shakli hisoblanadi. Bu tadqiqotlarda bir necha avlodlarga va 
bir avlodga taalluqli qarindoshlar taqqoslanadi.
O ilaviy tadqiqotlar korrelatsion tadqiqotlarning bir turiga kiradi. 
0 ‘lchash tanlov radiolizatsiya y o 'li bilan am alga oshiriladi. Tanlov 
elem entlari bir necha avlodlar vakillaridan iborat oila hisoblanadi.
O ilaviy tadqiqotlarni nafaqat sifatli belgilam i, balki poligenetik 
nasliylikka eg a uzluksiz sonli belgilarini o 'rg an ish uchun ham 
q o 'lla sh m um kin.
T adqiqotlar davom ida o ‘zgaruvchining o ‘lchanadigan bog'liqligi 
psixologik belgisi hisoblanadi, bo g'liq bo'lm asligi esa qarindoshlar 
o 'rta sid a genetik o 'x sh ash lik ulushidir. Q arindosh aka v a opalar 
um um iy genlarining yarm iga ega b o'ladilar. Turli nikohlardan 
b o 'lg an bolalar to 'rtd an biriga (am akivachcha, xolavachcha, aka- 
opalar kabi).
Psixogenetik oilaviy tadqiqotlar m a’lum otlarini tushuntirishda 
bir qator qiyinchiliklar m avjud. Ayniqsa, ota-onalar va bolalam i 
solishtirishda:
1. G enotipning yoshi bilan bog'liq b o 'lg a n psixik belgilariga 
ta ’sirini.
2. Turli yoshdagi shaxslam i diagnostika qilishga m o'ljallan gan
m etodikalar bir-biriga o 'x sh a sh bo'lm asligi m um kin.
Bu belgining qo 'sh im ch a dispersiyasi paydo b o 'lish ig a va kor- 
relatsiya koeffitsiyentlarining pasayishiga olib keladi. Bu xatolam i 
hisobga olish uchun longitud oilaviy tadqiqotlar ham da kechiktiril- 
gan test sinovlari o'tkaziladi: a w a l ota-onalar test sinovlaridan 
o'tk azilad ilar, bolalar esa yoshi ulg'aygandan keyin test-sinovidan 
o'tkaziladi.