Ek sper im en ta L

eksperimental psixologiya - eksperimental 
metodlar vositasida psixik hodisalami tadqiq qilishning umumiy 
nomlanishidir.
XIX asrning oxiri XX asming boshlarida o'zining tadqiqotlari 
bilan psixologiya sohasiga ulkan hissa qo'shgan deyarli barcha 
psixologlar eksperimentatorlar bo'lishgan. Bugungi kunda esa 
eksperimental psixologiyaning rivojlanishi ancha tezlashib, yangi- 
yangi sohalar tadqiq qilinmoqda. Psixologik metodlarning rivojla­
nishi va kengayishi bilan birga u o'zicha boshqa bir qator ilm 
sohasiga oid metodlar bilan ham chambarchas bog'liq: neyrofizio- 
logiya, biologiya, siyosatshunoslik va boshqalar.
Eksperimental psixologiyani o'rganishdan maqsad psixika rivoj- 
lanishining individual va yosh xususiyatlarini bilgan holda ularni 
obyektiv metod va usullar bilan o'rganishdan iborat. Eksperimental 
psixologik tadqiqotlar psixodiagnostik tadqiqotlardan tubdan farq 
qiladi. Psixodiagnostik tadqiqotda aniq individ yoki individlar guruhi 
haqida m a’lumot olinadi, eksperimental tadqiqotda nazariy faraz 
tekshiriladi.
1.2. Nazariya va uning tuzilishi
Eksperiment nazariyani tekshirib ko'rish uchun o'tkaziladi. 
Nazariya ichki bilishning nutqiy tizimiga izoh beradi. Nazariyaning 
mantiqiy qismlari bir-birini rad etadi. Nazariya asosida uning 
tushunarli obyektiv haqiqatlari yotadi.
Mavjud ko'plab shakllar nazariy bilish: qonunlar, tasniflar va 
turlar, modellar, chizmalar, farazlardan iborat. Har bir nazariya o 'z
ichiga quyidagi tarkibiy qismlarni oladi: 1. Empirik oqibatlar poyde- 
vori (dalillar, empirik qonun-qoidalar). 2. Asos - ko'plab birlamchi 
sharoitlar (faraz, shart-sharoitlar farazi, aksioma), bu nazariyaning 
fikriy obyekti sifatida qaraladi. 3. Ko'plab nazariyalar asosiy nazariy 
bilimlami mustahkamlaydi.
Nazariy bilimlar tarkibiy qismlarining kelib chiqishi turlichadir. 
Nazariyaning empirik tuzilishi tadqiqot va eksperiment natijalari 
bilan izohlanadi. Nazariyaning ideallashtirilgan obyekti o'zi bilan 
(tanish) aniqlikning tanish-ramziy modelini yaratadi. Qonunlar

---

nazariyani shakllantiradi, ayni paytda (aniqlikni) borliqni emas, ideal 
obyektni ta’riflaydi. Uslubiy qurilma aksiomani va gipotetik-deduk- 
tiv nazariyalarni rivojlantiradi. Birinchidan, nazariyaning ramkasi 
boMmish, isbot talab etmaydigan, zarur va yetarli boMgan aksioma- 
lardan qurilgan boMadi. lkkinchidan, farazlarning empirik, induktiv 
asoslari mavjudligi, nazariyalar matematik apparatning sifat quril- 
masi tarzida, shaklan, rasmiy tomondan rivojlanadi. Sifat naza- 
riyalarni psixologiyada A. Maslouning qarashlari, L. Festinger, Dj. 
Gibsonning ekologik idrok qarashlarida ko‘rish mumkin. Shakliy 
nazariyalar qoMlaniladigan matematik apparatning tuzilishida na- 
moyon boMadi. Bu nazariya D. Xonsonning ishlarida o ‘z aksini 
topgan, aqliy nazariya J. Piaje, motivlar nazariyasi K. Levin, D.Kelli 
tomonidan yaratilgan. Formal nazariyalar matematikada ishlatila- 
digan apparatda namoyon boMadi.
Empirik yo‘nalish nazariyaning sifatini rivojlantiradi, haqiqatni 
yozish uchun lozim boMadi. Nazariya faqatgina borliqni aks ettir- 
maydi, balki uning tuzilishini ham ko‘rib chiqadi, eksperimental 
natijalar, nazariyaning holati va uning ta’sirini hisobga oladi.
M avjud vaqtda oMkazilgan eksperiment natijalarida faqat bitta 
emas, balki ikki yoki undan ortiq nazariyalar isbotlanib tushun- 
tiriladi. Masalan, psixofiziologiyada sensorning uzluksizligi haqida 
nazariya mavjud. Psixofiziologiyada shaxsning bir qancha sifatlari va 
empirik ta’sir etuvchi omillari isbotlangan. (G. Ayzenk modeli, 
R. Kettell modeli, «Katta beshlik»).
Taniqli nietodolog B. Feyerbend «Tirishqoqlik tamoyili»da eski 
nazariyalarni rad etmaslik lozim, hatto ulam ing aniq isbotlarini e’ti- 
borsiz qoldirib boMmaydi, deb hisoblaydi. Ikkinchi uning tamoyili 
metodologik anarxizm tamoyili: «Fan o ‘zi bilan anarxistlikni vujud- 
ga keltiradi, nazariya qonunlar asosida har doim progressiv rivoj- 
lanishda... Bu tarixiy voqealami analiz qiladi va isbot etadi, fikr va 
harakat orasidagi munosabatni mavhum tahlil qiladi. Asosiy tamoyil 
progressiyaga to'sqinlik qilmaydi, bu «Hammani qo'yib yuboramiz» 
deb ataladi. Masalan, biz farazlami qoMlashimiz mumkin, bular 
nazariyada ko‘rsatilgan va eksperiment natijalarida isbotlangan 
boMishi lozim. Fanni konstruktiv harakatlar bilan rivojlantirish mum­
kin» (Feyerbend. 1986).

---