Эко система

Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari.
Dissertatsiya tadqiqoti jarayonida asosiy masalalar sifatida np muommo sifatida Ryukzak masalasi va ruxsatni boshqarishda modelni qurishda bul funksiyalari asosida funksiyalar qurish masalalari ko‘rib chiqildi va bunda model Erosh nazariyasiga asoslangan farazlar asosida qurildi.
Taqdiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati.
Atrof-muhit monitoringi-bu axborot xavfsizligi tizimini tashkil etish fundamental asoslardan hisoblangan mantiqiy algebra masalalari bilan shug‘ullanadigan va funksional jadvallarda mavjud bo‘lgan petri tarmoq semantikasi asosida tavsiflangan axborot tizimi uchun ruxsatlarni boshqarish modeli.
Ish tuzilmasining tavsifi.
Magistrlik dissertatsiya ishi kirish, uchta bob, xulosa va ilovadan tashkil topgan. Dissertatsiyaning hajmi 82 betni tashkil etgan.

I BOB EKOLOGIK MONITORING AXBOROT TIZIMINI ISHLAB CHIQISHDA ZAMONAVIY TEXNOLOGIYALAR

1. 
   Ekologik ma’lumotlar tasnifi
   

Ekologik ma’lumotlar tasnifi, ekologik o‘zgarishlar va ular tufayli kelib chiqadigan oqibatlar haqida ma’lumotlarni tahlil qilish uchun foydalaniladigan bir qator tizimli ketma-ketlilardir. Bu tasniflar, ekologik o‘zgarishlar va ularning oqibatlari haqida ma’lumotlarni tahlil qilishda va ekologik muammolarni hal qilishda yordam beradi. Ekologik ma’lumotlar tasnifi ekologik o‘zgarishlar, ekologik muammolar, ekologik tizimlar va ekologik tahlil usullarini o‘z ichiga oladi. 
Ekologik ma’lumotlar tasnifi bir nechta ekologik qonunlarga asoslangan ma’lum bir turdagi tajribaning ma’lumotlarini ifodalaydi. Bu tajribani ifodalaydigan ma’lumotlar, bir nechta ekologik qonunlarga asoslangan ma’lumotlar va ularning tajribalari bilan bog‘liqdir.
Ekologik axborot tizimi kasbiy faoliyatdagi axborot jarayonlarini avtomatlashtirishga mo‘ljallangan texnik, dasturiy va tashkiliy chora-tadbirlar majmuidir. Avtomatlashtirilgan axborot tizimi kasbiy faoliyat jarayonida ma’lumotlarni qayta ishlash uchun ma’lum bir turdagi axborot texnologiyalarini joriy etishni ta’minlaydi. Ekologik monitoring samaradorligi va sifatini oshirish uchun ekologik ma’lumotlarni tayyorlash, olish, qayta ishlash, uzatish va hisobga olish, nazorat qilish, shuningdek tizim faoliyatini tahlil qilish uchun zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalanishga asoslangan keng qamrovli axborot tizimini yaratish kerak. Tabiatda antropogen taʼsir ko‘lami o‘sib borishi munosabati bilan ekologik monitoring o‘tkazishning dolzarbligi oshmoqda. Bu holda kosmik suratlardan foydalanish hududni to‘liq bir marttalik qamrab olishga imkon beradi va masofaviy usullar atrof-muhitni baholashni nafaqat alohida kuzatuv punktlari doirasida balki har qanday tanlangan joyda transport qulayligi va masofadan qatʼiy nazar amalga oshirishga imkon beradi. Masofadan turib zondlash usullarining aniqligi amaldagi ekologik standartlar va qoidalar talablariga javob beradi va har xil tabiiy sharoit va sanoat faoliyati turlariga ega bo‘lgan hududni davriy kuzatuvlarini tashkil etishga imkon beradi. Ekologik tizimni yaratishdan maqsad ekologik ma’lumotlarni qayta ishlashda ruxsatni boshqarish tizimini avtomatlashtirish. 
Ma’lumotlar bazasini markazlashtirilgan boshqarish tamoyiliga asoslangan yagona boshqaruv dasturiga, ya’ni ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimiga ulashdir. Ushbu prinsipga rioya qilish asosida tizimdan foydalanish samaradorligi shundaki, barcha jarayonlar ma’lumotlar bazasi orqali amalga oshiriladi.
Ekologik axborotlar ma’lumotlar bazasi va ularni qayta ishlashdan ajratish tamoyiliga ko‘ra, ma’lumotlarning ifodalanishi dasturdan tashqarida tayyorlanadi va ma’lumotlar bazasida saqlanadi. Bu esa o‘z navbatida dasturlash jarayonini soddalashtirib, dastur uchun zarur bo‘lgan axborot miqdorini kamaytiradi. ma’lumotlar bazasini boshqar Ekologik monitoringni olib borishning asosiy vazifasi hududda har yilikuzatish olib borish kerak, bu ishni mutloq to'xtatib bo'lmaydi. Olingan bir necha yillik ma’lumotlar xulosasidan keyingina ushbu hududdagi ekologik jaravonning buzulganligi yoki ahvolning yaxshi ekanligi haqida fikr yuritish mumkin bo‘ladi. Ekotizimning buzilganligini ikki guruh bilan belgilash lozim:
- ahvolning yomonlashgani belgilari (statistik belgilar);
- hududda o'zgarishlar yomon tomonga o'zgarganligi (dinamik belgilar). ishni esa yaxshilaydi.
Shunday qilib, ma’lumotlar bazasining tuzilishi yuqorida muhokama qilingan tamoyillar asosida yaratiladi, ya’ni tizimning mantiqiy, fizik va dasturiy elementlari o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik ishlab chiqiladi.
Ekologik ma’lumotlar tasnifi orqali oldindan kutilayotgan muommolar oldini olish chora tadbirlarini ishlab chiqish imkoniyatini beradi. Ushbu dissertatsiya ishida ekologik ma’lumotlar ikki turda tasniflanadi, bular tuproq sho‘rlanish darajasi va namlanish darajasiga ko‘ra. Sho‘rlangan tuproqlarga o‘simliklar uchun zararli miqdorda mineral tuzlar mavjud bo‘lgan tuproqlar kiradi. Sho‘rlanish darajasi ppm birligida ko‘rsatiladi. Sho‘rlanish darajasi yuqori bo‘lgan hududlar aniqlangan sho‘rlanishni yuvish maqsadida quduqlar qilinadi. Quduqlar soni sho‘rlanish darajasiga teskari mutonosib ravishda oshib boradi yoki kamayib boradi. Namlanish esa metrda o‘lchanadi. Namlikning yetishmasligi yoki haddan tashqari ortib ketishi quruqlikda yashovchi tirik organizmlar uchun cheklovchi omil hisoblanadi.
1.2 Ekologik monitoring axborot tizimini ishlab chiqishda Laravel texnologiyasining ishlash prinsipi va arxitekturasi.
Laravel, PHP dasturlash tilida yaratilgan bir web framework hisoblanadi. Ushbu framework, Laravel Ecosystem, Laravel Benchmarks va Laravel Comunity kabi qo‘llanmalarda foydalaniladi. Atrof-muhit monitoringi axborot tizimlarini ishlab chiqishda Laravel murakkab ma’lumotlarni boshqarish vazifalarini osonlik bilan hal qilish uchun ishlatilishi mumkin. Laravel Model-View-Controller (MVC) arxitekturasiga amal qiladi, bu tashvishlarni aniq ajratishni ta’minlaydi va kodni tashkil qilishni yaxshilaydi. Modellar ma’lumotlar strukturasini ifodalaydi va ma’lumotlar bazasi bilan aloqani boshqaradi, ko‘rinishlar esa foydalanuvchi interfeysi ekrani uchun javobgardir. Kontrollerlar modellar va koʻrinishlar oʻrtasida vositachi vazifasini bajaradi, foydalanuvchi soʻrovlari va javoblarini qayta ishlaydi.
Laravel 2011 Taylor Otweel tomonidan 2011-yil yaratilgan PHP framework hisoblanadi. Laravel MVC arxitektura asosida ishlaydi. 
MVC (Model-View-Controller) arxitekturasi veb-dasturlash sohasida juda ko‘p qo‘llaniladigan arxitektura hisoblanadi. MVC - bu loyiha shabloni emas, bu bizning ilovamiz tuzilishini, muhim sohalarini va bu tuzilmadagi har bir qismning o‘zaro ta’sirini qanday tuzishimizni tasvirlaydigan arxitektura shabloni.
Model - ma’lumotlar bazasi bilan ishlaydi. Qisqa qilib aytganda obyektlar. ma’lumotlar bazasi bilan bog‘liq logikalar yoziladi. ma’lumotlar bazasidan kerakli ma’lumotni controllerga agar qayta ishlash kerak bo‘lsa qayta ishlab uzatadi. ma’lumotlar bazasining vakili hisoblanadi.
Kontroller – so‘rovlarni qabul qilib oladi. Modeldan kerakli ma’lumotlarni qabul qilib oladi. ma’lumotlarni view ga uzatib beradi. Model va view o‘rtasida vositachi hioblanadi. Tizim logikalari shu yerda yoziladi.
View – loyihaning foydalanuvchilarga ko‘rinadigan qismi hisoblanadi. Odatda HTML\CSS dan tashkil topgan bo‘ladi. Controller bilan aloqa o‘rnatadi. Controllaerdan dinamik o‘zgaruvchilarni qabul qilib oladi va foydalanuvchiga ko‘rsatadi. 
Ya’ni Foydalanuvchi tomonidan so‘rov yuboriladi bu so‘rov dastavval Routing qismiga boradi va Routing uni o‘ziga mos Controllerga jo‘natadi. Controllerdan so‘ng Modelga boradi ya’ni ma’lumotlar bazasidan kelgan ma’lumotlarni model orqali olib uni qayta ishlab View ga jo‘natadi. View esa uni ya’ni controllerdan kelgan dinamik o‘zgaruvchilarni foydalanuvchi so‘roviga mos dinamik o‘zgaruvchilarni html va css texnologiyalari orqali chiroyli holatda foydalanuvchiga ko‘rsatadi.
MVC arxitekturasini laravel framework emas boshqa frameworklar ham ishlatadi.Masalan:

• 
  Laravel(PHP)
  
• 
  Yii2(PHP)
  
• 
  ZEND(PHP)
  
• 
  Express(JS)
  
• 
  Django(Python)
  
• 
  Flask(Python)
  
• 
  Ruby on Rails(Ruby)
  

MVC ning assosiy talablaridan biri hech qachon model va view aloqa o‘rnatmasligi kerak, ular faqat controller orqali aloqa o‘rnatishi kerak.
Yuqorida ko‘rinib turibdiki MVC juda ham qulay arxitektura hisoblanadi. Ko‘pgina dasturlash tillari frameworklari aynan arxitekturani MVC orqali qurishni avzal ko‘radi. 
Har xil turdagi qurilmalardan foydalanadigan har xil turdagi foydalanuvchilarni qo‘llab -quvvatlash hozirgi kunda keng tarqalgan muammo hisoblanadi. Agar so‘rov bo‘lsa, taqdim etilgan interfeys boshqacha bo‘lishi kerak shaxsiy kompyuter yoki mobil telefondan. Model bir xil ma’lumotlarni qaytaradi, faqat farq shundaki, nazoratchi ma’lumotlarni chiqarish uchun turli xil ko‘rinishni tanlaydi.MVC arxitekturasi ilovalar mantig‘idan ko‘rinishni ajratishdan tashqari, katta dasturlarning murakkabligini sezilarli darajada kamaytiradi.
1.3 Ekologik monitoring axborot tizimini ishlab chiqishda Laravel texnologiyasining zararli dasturlarga himoya mexanizmi.
Laravel texnologiyasi, web ilovalarini yaratishda ko‘p xil xususiyatlarga ega bo‘lgan kuchli va yaxshi tuzilgan bir PHP frameworkidir. Laravel, zararli dasturlarga qarshi himoya mexanizmlari bilan ta’minlangan, xavfsiz va ishonchli bir platforma ega. Laravel, xavfsizlikni ta’minlash uchun bir necha murakkab qadamlardan tashkil topgan. Bu qadamlar orasida, avtorizatsiya va autentifikatsiya, SQL injektsiyalarga qarshi himoya, XSS hamjihatlariga qarshi himoya, CSRF hamjihatlariga qarshi himoya va boshqa ko‘plab xavfsizlik qadamlari kiritilgan.
Laravel, avtorizatsiya va autentifikatsiya uchun passport va sanctum kabi kuchli paketlarni taqdim etadi. Bu paketlar, foydalanuvchilar tomonidan yaratilgan tokenlarni tekshirish va tekshirishni bajarish uchun kerakli funksiyalarni taqdim etish orqali foydalanuvchilar tomonidan amalga oshirilgan har qanday so‘rovni tekshirishga imkon beradi. 
Laravel - bu PHP veb-ilovalar tizimi bo‘lib, u veb-ilovalarni umumiy xavfsizlik tahdidlaridan himoya qilish uchun o‘rnatilgan xavfsizlik xususiyatlariga ega. Laraveldagi ba’zi asosiy xavfsizlik funksiyalari:
1. Autentifikatsiya: Laravel ishlab chiquvchilarga oʻz veb-ilovalarida foydalanuvchi autentifikatsiyasini osongina amalga oshirish imkonini beruvchi oʻrnatilgan autentifikatsiya funksiyalarini taqdim etadi. Bunga parol xeshlash, sessiyani boshqarish va CSRF himoyasi kiradi.
2. Avtorizatsiya: Laravel shuningdek, ishlab chiquvchilarga foydalanuvchi rollari va ruxsatlari asosida veb-ilovalarining muayyan qismlariga kirishni boshqarish imkonini b (Bir faktorli autentifikatsiya): Bu autentifikatsiya jarayonining eng oddiy shakli bo'lib, foydalanuvchiga veb-sayt yoki tarmoqda muayyan tizimga kirish huquqini berish uchun parolni talab qiladi. Shaxs identifikatorini tekshirish uchun faqat bitta ma'lumotlardan foydalanib tizimga kirishni amalga oshirishi mumkin. Masalan, foydalanuvchi nomiga tegishli parolnigina talab qilish orqali faqat bitta faktorli autentifikatsiya yordamida login ma'lumotlarini tekshirishi mumkin.eruvchi avtorizatsiya funksiyalarini ham o‘z ichiga oladi. Ushbu autentifikatsiya ikki bosqichli tekshirish jarayonini talab qiladi, bu nafaqat foydalanuvchi nomi va parolni, balki faqat foydalanuvchi biladigan ma'lumotni ham talab qiladi. Foydalanuvchi nomi va parolni maxfiy ma'lumotlar bilan birgalikda ishlatish xakerlarga muhim va shaxsiy ma'lumotlarni o'g'irlashni ancha qiyinlashtiradi.
(ko'p faktorli autentifikatsiya): Bu autentifikatsiyaning eng ilg'or usuli bo'lib, foydalanuvchilarga tizimga kirish huquqini berish uchun mustaqil autentifikatsiya kategoriyalaridan ikki yoki undan ko'p darajadagi xavfsizlikni talab qiladi. Autentifikatsiya qilishning ushbu shakli har qanday ma'lumotlarga ta'sir qilishni bartaraf etish uchun bir-biridan mustaqil bo'lgan omillardan foydalanadi. Moliyaviy tashkilotlar, banklar va huquqni muhofaza qilish idoralarida ko'p faktorli autentifikatsiyadan foydalanish odatiy holdir.
3. Saytlararo so‘rovlarni qalbakilashtirish (CSRF) himoyasi: Laravel saytlararo so‘rovlarni soxtalashtirish hujumlarining oldini olish uchun har bir foydalanuvchi seansi uchun avtomatik ravishda CSRF tokenlarini ishlab chiqaradi.
4. Shifrlash: Laravel parollar va kredit karta raqamlari kabi nozik maʼlumotlarni himoyalashga yordam berish uchun shifrlash va dekodlash uchun oʻrnatilgan yordamni taqdim etadi.
5. SQL Injekshenlar: Laravel Eloquent ORM kiritilgan ma’lumotlarni avtomatik tozalash orqali SQL ijeksiyasidan himoya qiladi.
6. Xavfsizlik yangilanishlari va nashrlari: Laravel aniqlangan zaifliklarni bartaraf etish uchun muntazam ravishda xavfsizlik yangilanishlarini chiqaradi.Yuqoridagi xavfsizlik vositalari orqali Laravel, foydalanuvchilar va ularning ma’lumotlarini himoya qilishga yordam beradi va Laravel ilovalarini ishonchli va xavfsiz qiladi. Umuman olganda, Larvael zararli dasturlarga qarshi vositani taqdim qilmasada, u vew ilovalarni zararli dasturlardan va xavfsizlik tahdidlardan himoya qilish uchun uchinchi tomon xavfsizlik vositalari bilan osongina birlashtirilishi mumkin bo‘lgan xavfsiz va mustahkam tizim yaratish imkoniyatini beruvchi PHP kutubxonasi hisoblanadi.

I bob bo‘yicha xulosa

Ekologik monitoring tizimini yaratishda ekologik ma’lumotlarni shakllantirish, ularni qayta ishlash va tasniflash ma’lum bir ekologik me’yorlar asosida amalga oshiriladi. Ekologik monitoring tizimini ishlab chiqishda foydalaniladigan texnologiyanining zararli dasturlarga himoya mexanizmi yuqori darajada bo‘lishi hamda texnologiya arxitekturasi ham yetarli darajada tartibli va tizim imkoniyatlarni to‘liq ochib berish imkoniyatiga ega bo‘lishi talab qilinadi. Ekologik ma’lumotlar bu tuproq sho‘rlanishi va namlanish darajasi kabi asosiy ko‘rsatkichlarni o‘z ichiga oladi. Ushbu ekologik ma’lumotlar asosida va Laravel texnologiyasi yordamida ekologik ma’lumotlarni tasniflaydigan tizimni quramiz.
Ekologik monitoring tizimi yaratishda zamonaviy texnologiyalardan foydalanish kerak bo‘ladi. Zamonaviy texnologiyalar tizimning imkoniyatlarini ochib berish xizmat qiladigan qo‘shimcha imkoniyatlarni ytaqdim etadi. Shu jihatdan usbu ekologik tizimni yaratishda Laravel texnologiyasidan foydalanmiz. Bu texnologiya zamonaviy texnologiya deb hisoblanishga sabab doimmiy ravishda texnologiyaning yangi talqini ommaga taqdim etadi. Shu boisdan monitoring tizimi uchun ushbu texnologiyadan foydalansak bo‘ladi. Ekologik monitoring tizimini qurishda albatta tavsiflangan ma’lumotlar bilan ishlash o‘z samarasini ko‘rsatadi.

II BOB. EKOLOGIK MONITORING AXBOROT TIZMINING XAVFSIZLIGINI TA’MINLASHDA EROSH NAZARIYASIGA ASOSLANGAN MANTIQIY VA ALGORITMIK MODELLAR

2.1 Ekologik monitoring axborot tizmi xavfsizligini ta’minlashda Erosh nazariyasi asosida bool funksiyalarini ishlab chiqish
Kompyuter tarmog‘ida bir nechta foydalanuvchilar ishlayotganda, ko‘pincha ba’zi foydalanuvchilarni tizim resurslariga cheklash talab etiladi. Ruxsatni boshqarishga doir Erosh nazariyasiga asoslangan “admin va kordinator” masalasini ko‘rib chiqaylik. Har bir foydalanuvchi, kordinator va adminni har biri uchun bitta elektron kalit bilan ta’minlash talab qilinsin. Bunda foydalanuvchi kaliti bilan foydalanuvchiga mo‘ljallangan tizim resurslariga ruxsatga ega bo‘lsin, kordinator foydalanuvchi va kordinatorga ruxsat etilgan tizim resurslariga ruxsatga ega bo‘lsin, admin esa kordinator va foydalanuvchiga ruxsat etilgan resurslarga va admin uchun mo‘ljallangan tizim resurslariga ruxsatga ega bo‘lsin. Shuningdek foydalanuvchi kordinator uchun ruxsat etilgan resurslarga ruxsatga ega bo‘lmasligi kerak. Kordinator esa admin uchun ruxsat etilgan resurlarga ruxsatga ega bo‘lmasligi kerak.Bizga ikkilik sanoq sistemadagi A va B ketma-ketlik berilgan bo‘lsin. Bunda , A ketma-ketlikni qandaydir F akslantirish bilan B ketma-ketlikka akslantiramiz.
Masalan A tanlgan funksiya orqali B ketma-ketlikning elementlari quyidagicha aniqlanadi:

Berilgan A ketma-ketlikdan F funksiya orqali ketma-ketlikni hosil qilamiz. Quyidagi misolda so‘rovlarga javob beradigan funksiyalarni quramiz. Tasadofiy so‘rov kodi uchun mantiqiy kalit funksiyasi ruxsatni boshqarish uchun parol ishlab chiqadi. Agar parol ma’lum bir ruxsat uchun kalitga to‘g‘ri kelsa ushbu foydalanuvchiga ruxsat beriladi, agar mos kelmasa ushbu foydalanuvchiga ruxsat berilmaydi. Shunday qilib biz 3 ta turli xil mantiqiy funksiyalarni topishimiz kerak(foydalanuvchilar, kordinatorlar va adminlar uchun). Shunday qilib foydalanuvchiga ruxsat etilgan resurslardan foydalanish uchun barch afunksiyalar bir xil qiymat qaytarishi kerak bo‘ladi. Kordinatorga ruxsat etilgan resurslardan foydalanish uchun foydalanuvchi funksiyasi yolg‘on qiymat qaytarishi kerak, kordinator va admin funksiyasi esa rost qiymat qaytarishi kerak. Adminga ruxsat etilgan tizim resurslaridan foydalanishda yuborilgan so‘rovga foydalanuvchu uchun qurilgan funksiya hamda kordinator uchu qurilgan funksiya yolg‘on qiymat qaytarishi kerak bo‘ladi, admin uchun qurilgan funksiya esa rost qiymat qaytarishi kerak bo‘ladi.
Yuqoridagi talablar asosida biz ushbu 3 ta rolga mos funksiyalarni qurishimiz talab qilinadi. Foydalanuvchi uchun qurilgan funksiya qaytaradigan qiymat 4C(01001000), kordinator uchun qurilgan funksiya qaytaradigan funksiya qiymati D8(11011000), admin uchun qurilgan funksiya qaytaradigan qiymat E5(11100101) qilib tanlab olamiz. Ruxsatdan oldin tasodifiy so‘rov generatsiya qilinadi. Soddalashtirish uchun qurilgan har bir funksiyaga 2 tadan tasadofiy so‘rov tanlab olamiz. A6, C9 – so‘rov foydalanuvchi uchun, 7E, B5 – so‘rov kordinator uchun hamda 6D, 4A – so‘rov admin uchun tasodifiy ravishda tanlab oldik. Endi ushbu funksiyalarni quyidagi holatda qurib olamiz:
= – kordinator uchun qurilgan funksiya
– admin uchun qurilgan funksiya
– super admin uchun qurilgan funksiya
Tasodifiy so‘rovlar istalgancha miqdorda tanlanishi mumkin. Berilgan masalani soddalashtirish maqsadida so‘rovlar sonini har bir rol uchun ikkitadan qilib tanlaymiz. Natija quyidagi jadvalda keltirilgan: