Ekologik-huquqiy munosabat va ekologik-huquqiy mexanizmi

Ekologik-huquqiy munosabat va ekologik-huquqiy mexanizmi
XXI asrga kelib dunyo hamjamiyati oldida turgan muhim masalalardan biri lobal miqyosda inson xavfsizligi, xususan uning bir elementi bo‘lmish ekologik xavfsizlikni ta’minlashdir. Shuning uchun ham ekologiya – tabiatda organizmlar, jumladan, kishilar va ularning atrof-muhiti bilan munosabatlariga doir tushuncha, voqelik, hodisa va jarayonlarni tadqiq qiluvchi fan tarmog‘i, ularga oid bilimlarni beruvchi ta’lim yo‘nalish hamda ular o‘rtasidagi munosabatlarni optimallashtiruvchi amaliyot sohasiga aylangan.
Ekologik xavfsizlik milliy xavfsizlikning asosiy bo‘g‘ini sifatida qaralar ekan, u kundalik hayotimizning barcha jabhalarini o‘z ta’sir doirasiga qamrab olmoqda. Zero, kishilik jamiyati rivojlanar ekan, uning faoliyati muqarrar ravishda atrof tabiat bilan bevosita yoinki bilvosita bog‘liq bo‘ladi. Shuning uchun ham Yurtboshimizning ekologiya va atrof-muhit muhofazasiga qarata aytilgan har bir so‘zlari ekotizimlar xavfsizligiga qaratilgandir.
Bozor iqtisodiyoti talablari keng xalq ommasiga singdirilayotgan bir davrda ijtimoiy munosabatlarni demokratlashtirish va fuqarolik jamiyatini shakllantirish huquq rolini so‘zsiz oshirmoqda. Chunki insoniyatning barqaror rivojlanishi barcha davlatlarning ichki va tashqi ekologik funksiyalarini tinch yo‘l bilan hal qilinadigan huquqiy tartibga solish metodlarini qo‘llashga chorlaydi. Bu usulning qay darajada afzal ekanligi va insonlarning kundalik hayotiy ehtiyojlarini qondirish uchun nechoqlik ahamiyat kasb etishini Siz ushbu darslik bilan tanishish davomida anglab olasiz.
Mazkur darslik muallifning oliy o‘quv yurtlari uchun chop etilgan «Ekologiya huquqi»ga oid barcha o‘quv adabiyotlaridan farqli ravishda, u huquqshunoslarga emas, balki kelgusida ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish sohasida faoliyat yuritadigan mutaxassislar uchun mo‘ljallangandir.
Ekologik-huquqiy mexanizm
Ekologik-huquqiy mexanizm Ekologik qonun hujjatlari qabul qilindi va tegishli me’yoriy hujjatlar yuzaga keldi, degan so‘z, atrof tabiiy muhitni muhofaza qilishdagi barcha ijtimoiy munosabatlar tartibga solindi va oqibatda, ekologik xavf sizlik yaratildi, degani emas. Uning uchun juda keng qamrovli va o‘ta serxarajat masalani hal qilish kerak bo‘ladi, ya’ni ekologikhuquqiy mexanizmni yaratish talab etiladi.
Mexanizm – grekchada «mechane» – qurol, qurilma degan ma’noni anglatib, u biron-bir harakatni bajarish uchun zarur bo‘lgan uzviy bog‘langan qismlar tizimidir. Ekologik-huquqiy mexanizm – ekologik munosabatlarning huquqiy jihatdan tartibga solinishini ta’minlovchi qismlar (zvenolar) tizimi. Ekologik-huquqiy mexanizm ekologik-huquqiy munosabatlarni tartibga solinishini ta’minlovchi qismlar yoki zvenolar tizimi. Qismlar yig‘indisi emas, aynan qism lar tizimidir. Masalan, avtomobilni normal holdagi harakatini ta’minlash uchun uning elektr, yog‘lash, yonish, yurish kabi bir qator qismlarini bir me’yorda va bir paytning o‘zida ishlashini ta’minlash talab etiladi. Aks holda avtomobil «xavfli mashina» yoki «quruq temir»ga aylanadi.
Ekologiya huquqida ham ekologik-huquqiy normalar «tishsiz qonunlar»ga aylanmasligi va kishilar tomonidan inkor etilmasligi («huquqiy negilizm») uchun ekologik-huquqiy mexanizm yaratiladi. Ekologik-huquqiy mexanizm muayyan davlatning ekologik siyosatiga, konsepsiyasiga, tabiatga nisbatan munosabat hamda qurilish va boshqarish shakllariga to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liqdir. «Bizning pirovard maqsadimiz, – degan edi Prezidentimiz I. Karimov, – ijtimoiy yo‘naltirilgan barqaror bozor iqtisodiyotiga, ochiq tashqi siyosatga ega bo‘lgan kuchli demokratik davlatni va fuqarolik jamiyatini barpo etishdan iboratdir»
Ekologik munosabatlarni huquqiy tartibga solish mexanizmi O‘zbekistonda aynan ana shu tamoyillarni inobatga olgan tarzda tuzilishi va unga monand ravishda harakat qilishi maqsadga muvo fi q deb hisoblaymiz. Ekologik munosabatlarni huquqiy tartibga solish unga huquqiy ta’sir etish, uni amalga oshirish, takomillashtirish va rivojlantirish orqaligina olib boriladi. Chunki zamon o‘zgargan sari insonlar ham o‘zgarib boradilar, atrof tabiiy muhit ham o‘z «o‘zgaruvchanlik» xususiyatini yo‘qotib qo‘ymaydi. Ekologik-huquqiy mexanizm zanjirining qismlari quyidagilardan iborat:
1) ekologik xavfsizlikni ta’minlovchi konstitutsiyaviy me’yorlarni o‘rnatish va ekologiyalashtirilgan qonunlarni qabul qilish;
2) ekologik qonunlar ijrosini ta’minlovchi qonun osti me’yoriy huj jatlarni tezkor ravishda ishlab chiqish;
3) kafi llik normalarini yaratish;
4) ekologik-huquqiy munosabatlarni tashkillashtirish; Ekologik xavfsizlikni ta’minlovchi konstitutsiyaviy me’yorlar – qat’iy (imperativ) normalardan iborat bo‘lib, Konstitutsiyamizning 50, 54, 55, 100-moddalarida aks ettirilgan. Ular bozor iqtisodiyotiga o‘tib borayotgan mamlakatimizning ekologik siyosatini mujassamlashtirgan tarzda ifodalaydi.[ 1.И.А.Каримов. Кучли давлатдан кучли жамият сари. – Т.: «Шарқ», 1998. – 49-б.]
Ekologik xavfsizlik esa kishilarning hayotiy ehtiyojlarini qondira oladigan toza, sog‘lom va qulay atrof tabiiy muhit holatidir. Ekologiyalashtirilgan qonunlarni qabul qilish Konstitutsiyada belgilangan imperativ normalarni kengaytirilgan tarzda ekologik qonunlarda ifodalash. Ushbu me’yor va qoidalar «Tabiatni muhofaza qilish to‘g‘risida»gi qonunda yaqqol ifoda etilgan bo‘lib, ular to‘rt ko‘rinishdagi normalardan iborat: prinsip, birlamchi, imperativ, kafi llik.
Asrlar davomida buyuk allomalar inson va tabiat nima, dcgan savolga javob qidirib kelganlar. Inson tirik organizm sifatida boshqa tahiiy obyektlardan tubdan farq qilishi hamda uning buyuk kuch-qudrati, uni alohida bir mavjudot sifatida qarashga da’vat etib keldi. Ayniqsa bunday dunyoqarash X X -X X I asrlar, ya’ni ilmiy-texnika yutuqlari davriga kelib avjiga chiqdi. «Tabiat ustidan g'alaba»ga erishgan inson harnrna ilmu fan tarmoqlarida alohida bir ornil sifatida qaraladigan bo'ldi. Lekin inson aslida alohida bir «individ» yoki hech kimga bo'ysunmaydigan «hokim» emas, u tabiatning bir bo'lagi, «tabiat oshxonasining bir anjomi»dir. Insonni hech qachon tabiatdan va uni о rab turuvchi atrof tabiiy muhitdan ajratib bo'lmaydi. Falsafada tabiat deb obyektiv borliq, ya’ni bizni o'rab turuvchi olam va uning xilma-xil shakllari tushuniladi. Amaliyotda yoki tabiiy fanlarda uni kishilarni moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini qondirish manbai bo'lgan atrof tabiiy muhit deb qaraladi. Falsafiy yoki astronomik nuqtai na/ardan qaraganda, birinchi keng ma’no to'g'ridir. Chunki yulduzlar, planetalar, osmon va uning cheksiz kengliklari, albatta, inson ishtirokisiz kelib chiqqan va tabiiydir. Lekin inson kundalik hayot faoliyatida ulardan foydalanmaydi va ulardagi jarayonlarga о / ta’sirini o'tkaza olmaydi. Balki o'zini o'rab turuvchi havo, suv, yer, yer osti boyliklari, o'sim lik va hayvonot dunyosi kabi tabiat ne’matlari(komponentlari)dan «oldi-orqasi»ga qaramay foydalanadi va ularga ta’sir etadi. Nafaqat inson, balki butun jonzotlar ham bundan istisno emas. Inson Yer kurrasining jonli qobig'i - biosferada yashovchi tirik organizmlar turkumiga kiruvchi, lekin murakkab hayotiy faoliyat yurgazuvchi individdir. Inson ongining yuqoriligi, nutqining rivojlanganligi, ijodiy faolligi, takomillashgan mehnat qurollarini yarata olishi, axloqiy, m a’naviy hamda ruhiy o'z-o'/.ini anglay olishi bilan boshqa tirik organismlardan tubdan ajralib turadi. Insonlarning muayyan bir hududda tarixan qaror topgan guruhi yoki majmui — jam iyatdir. Xuddi ana shu insonlar jamoasi tabiat bilan juda uzviy munosabatda bo'ladilar. Insonning yakka o'zi uncha katta kuch emas, lekin insonlarning ongli ravishda biron-bir maqsadlarni ko'zlab takomillashtirilgan mehnat qurollaridan foydal; can tarzda uyushishi va ularni tabiatga bo'lgan munosabati ko'p narsani belgilab beradi. Agarda ushbu maqsad insonlarning ehtiyojlarini qondirishni faqatgina tabiatdan "topishga" yo'naltirsa, unda atrof tabiiy muhitda juda sezilarli darajada salbiy o'zgarishlar sodir bo'ladi. Aksincha, ushbu jam iyat maqsadi tabiatdan oqilona foydalanishga qaratilsa, unda tabiatda ijobiy siljishlar ham bo'lishi mumkin. Insonlarning muayyan ma'muriy hududda uyushgan qismi - jamiyatni boshqarish va uning tabiatga nisbatan munosabatini tartibga solish bevosita davlat orqali amalga oshiriladi. Davlat mazku boshqaruvni huquq orqali amalga oshiradi va tabiatga inson va jamiyatdan ko'ra bir necha chandon kuchliroq salbiy yoki ijobiy ta'sir ko'rsatishi, atrof tabiiy muhitni keskin o'zgartirib yuborishi muqarrar. Lekin tabiatni muayyan hududda, salbiy yoinki ijobiy o'zgarishi albatta o'zga ma'muriy birlikdagi inson, jam iyat va davlatlarga, ya’ni hamjamiyatga ham bevosita yoki bilvosita bog liq.. Xalqaro hamjamiyatning tabiatga salbiy yoki ijobiy ta'sir etishi isbot talab etmaydigan aksiomadir. Xullas, inson, jamiyat, davlat va hamjamiyat o'rtasidagi o'zaro uzviy bog'langan, biri ikkinchisidan, ikkinchisi uchinchisidan kelib chiqadigan ijtimoiy munosabatlarning turli shakllaridir. Ular doimo atrof tabiiy muhit bilan uzviy bog'langan. Har qanday ekologik-huquqiy tizimda, avvalambor, muayyan davlalning tabiatga nisbatan qanday munosabat shaklida bo'lishi, so'ngra xalq irodasini aks ettiruvchi dunyоqarashlar tizimi - ekologik konsepsiyalar va unga monand ravishda ekologik siyosat shakllantiriladi. Davlatning ekologik siyosati esa uning ekologik qonunchilik tizimini yaratishga asos bo'ladi. Mazkur ekologik-huquqiy mexanizm bizni, avvalam bor, kishilik jamiyatini tabiatga nisbatan munosabat shakllarini к о 'rib chiqishga chaqiradi. Mutaxassislarning ma'lumotlariga ko'ra, yer yuzida sodir bo'layotgan tabiiy jarayonlarning 9/10 qismida inson faoliyatining inahsuli aks etmoqda. Bu jarayonlarni doimo ham ijobiy deb bo'lmaydi. Chunki ekologik xavfsiz muhit, ya’ni insonlarning muhim hayotiy manfaatlari va avvalam-bor toza. sog'lom , qulay tabiiy sharoitga ega bo'lish huquqini to'la qondirishga qodir bo'la oladigan atrof tabiiy va ijtimoiy muhit holati inqiroz va talafot tomon intilib bormoqda. Kishilik jam iyatini tabiatga nisbatan munosabat shakli - muayyan ijtimoiy-iqtisodiy davrga xos bo'lgan kishilarning atrof tabiiy muhit bilan o'zaro uzviy bog'langan hayot tarzi. Agar ushbu ekologik inunosabatni insoniyatning tarixi nuqtai nazaridan qaraydigan bo'lsak, ularni quyidagi munosabat shakllariga ajratish mumkin: oddiy, oddiy-iqtisodiy, iqtisodiy, iqtisodiy-ekologik, ekologik. Kishilik jam iyatni tabiatga nisbatan oddiy m unosabat shakli - ekologik tizimdagi tabiat komponentlari orasidagi muvozanatni buzmaydigan kishilarning tabiat qo'ynidagi soddalashtirilgan hayot tarzi. Avvalambor ekologik tizim (ekotizm) haqida lo'xtalib o'tadigan bo'lsak, u organizmlar majrnui va ularning m a’lum bir hududdagi yashash muhiti bo'lib, unda organizmlar o'zaro va atrof tabiiy muhit bilan uzviy zanjirli aloqadorlik qonuniyati asosida shakllangan holati. Masalan, cho'lda o'ziga xos yashash sharoitiga ega bo'lgan issiqsevar o'sim liklar va issiqqa-chidamli hayvonot dunyosi hamda ko'zga ko'rinm as aerob mikroorganizmlar hayot kechiradi. Botqoqlikda esa uning aksi, ya'ni namlikni sevuvchi flora, fauna hamda anayrob mikroorganizmlar yashaydi. Har ikkala sharoiida ham ko'p yillar davomida o'rnatilgan atrof tabiiy muhit holatining kishilar faoliyali (antropogen ta'sir) natijasida o'zgarishi undagi tirik organizmlar, to'g'rirog'i organizmlarning rivojlanishi va shakllanishi o'zgartirib yuboradi. Buyuk ingliz biologi Charliz Darvin iborasi bilan aytganda, organizmlarning evolyutsion rivojlanish jarayoni buziladi va uning o'm iga revolyutsion rivojlanish jarayoni boshlanadi. Natijada organizmlami ushbu ekotizimlar(cho'ldagi yoki botqoqlikdagi)dagi tabiiy tanlash jarayoni tezlashadi. Muhitga tez moslashgan organizmlar yashab qoladi, moslashmagani esa qirilib ketadi. Buni ekologiyada noevolyutsion tarzdagi organizmlami atrof tabiiy muhitga moslashuvi deyiladi. Kishilik jamiyatini tabiatga nisbatan oddiy munosabat shakli odamzotning ibtidoiy jam oa tuzumidagi hayot tarziga, ya'ni insoniyat tarixining ilk ijlimoiy-iqlisodiy fonnatsiyasi davriga xosdir. Mazkur davr kishilarning Yer kurrasida paydo bo'lishi (chamasi 5 mln yil avval) davridan to sinfiy jam iyat yuzaga kelguniga qadar bo'lgan ijtimoiy tarixni o 'z ichiga oladi. Ibtidoiy davrda ishlab chiqarish kuchlari va qurollari takomillashmaganligi tufayli ularning hayot larzi tabiatning ajralmas bir oddiy bo'lagi sifatida aks etgan. Atrof tabiiy muhit holati esa tirik organizmlar, xususan, inson uchun nisbatan qulay - ekologik xavfsiz darajada namoyon bo'lgan. Ibtidoiy jam oada ham insonlar o'zlarining faoliyati tabiatga qanday ta'sir etayoiganligi haqida yuzaki bo'lsada o'ylab ko'rganlar va o'zlarining hayot kechirishlari uchun zarur bo'lgan atrof tabiatni hamda uning unsurlarini saqlab qolishga uringanlar. Mevali o'simliklarni uzish, saqlash, hayvonlami ov qilish m e’yorlarini yozma ravishda emas, balki og'zaki ravishda kelishib olganlar. Bunday og'zaki qoidalami buzganlar jam oa boshlig'i tomonidan qattiq jazoga mahkum etilgan. M ashhur rus ekolog-huquqshunos olimi V.V.Petrov1 jam iyat va tabiat o'rtasidagi munosabat shakllarini, to 'g 'riro g 'i, kishilik jamiyatini tabiatga nisbatan munosabat shakllarini (chunki hamma shakl aynan insoniyatning xatti-harakatidan kelib chiqqan tarzda olingan) uch ko'rinishda ifoda etadi - oddiy, iqtisodiy va ekologik. Lekin jamiyatda, ayniqsa tabiatdagi qonuniyatlarning vaqt mobaynida o'zgarib borishi revolyutsion tarzda emas, balki evolyutsion tarzda kechgan va kechmoqda han . Shuning uchun ham biz tabiat bilan jam iyat o'rtasidagi munosabatlar sekin-astalik bilan shakllana borgan va u bir shakldan ikkinchi bir shaklga bosqichmabosqich o'tgan, ya’ni oraliq ko'rinishdagi shakllar ham bo'lgan, deya e’tirof eta olamiz. Kishilik jam iyatining oddiy-iqtisodiy munosabat shakli - ekologik tizimlarni кат va kichik hududlarda buzilishiga olib keladigan kishilarning hayot tarzi. Sinfiy jam iyat shakllana borgan sari kishilar soni va ishlab chiqarish qurollarining mukammallashuvi jam iyatning tabiatga nisbatan yangi oddiy-iqtisodiy munosabat shaklini yuzaga keltirgan. Nalijada, kishilarning noekologik hayot tarzi kichik bir tabiiy hududda ekologik xavfsizlik darajasining keskinlashuviga olib kelgan. Bunday mahalliy (lokal) ko'rinishdagi ekologik o'zgarishlar kishilarning jam oa bo'lib to'plangan yerlarida sodir etilgan. Lekin ushbu shakl atrof tabiiy muhitning ekologik xavfsizlik darajasiga keskin ta'sir eta olmagan. Hozirgi O'zbekiston hududida kishilik jamiyatining oddiy-iqtisodiy munosabat shakli ibtidoiy jam oa tuzumining so'ngi va quldorlik tuzumi davriga to'g'ri kelgan. Eramizdan avvalgi 12-15 ming-yilliklardan boshlab (mezolit davridaj mahalliy aholining ishlab chiqarish quroli sifatida nayza, kamon, aylanma yoylarning paydo bo'lishi hayvonot dunyosining kamaya borishiga, temirdan yasalgan omoch va belkuraklaming yaratilishi esa yerlarni o'zlashtirish hamda dehqonchilikning paydo bo'lishiga olib keldi. Oqibatda ular yerlaming tabiiy holatiga birmuncha ta'sir eta boshladi. Sug'orish shaxobchalarining oddiy ko'rinishdagi «to'g'on» usuli obikor (sug'orm a) dehqonchilikning yuzaga kelishiga, daryo o'zanlarida «liman» usulining paydo bo'lishi esa daryolaming tabiiy suv rejimi o'zgarishiga olib keldi. Uy hayvonlarining ko'payishi Chirchiq, Zarafshon, Quyi AmuП етров В.В. Э кологическое п раво России. М : Бек. 1997 - С. 2-3. Вернадский В.И. Х им ическое строение биосф еры Зем ли и ее окруж ения. - М: Н аука, 1995. -С . 26 0 -2 6 1 . daryo, Sirdaryo vodiylarida o'sim lik dunyosining siyraklashishiga sabab bo'ldi Asrlar davomida buyuk allomalar inson va tabiat nima, dcgan savolga javob qidirib kelganlar. Inson tirik organizm sifatida boshqa tahiiy obyektlardan tubdan farq qilishi hamda uning buyuk kuch-qudrati, uni alohida bir mavjudot sifatida qarashga da’vat etib keldi. Ayniqsa bunday dunyoqarash X X -X X I asrlar, ya’ni ilmiy-texnika yutuqlari davriga kelib avjiga chiqdi. «Tabiat ustidan g'alaba»ga erishgan inson harnrna ilmu fan tarmoqlarida alohida bir ornil sifatida qaraladigan bo'ldi. Lekin inson aslida alohida bir «individ» yoki hech kimga bo'ysunmaydigan «hokim» emas, u tabiatning bir bo'lagi, «tabiat oshxonasining bir anjomi»dir. Insonni hech qachon tabiatdan va uni о rab turuvchi atrof tabiiy muhitdan ajratib bo'lmaydi. Falsafada tabiat deb obyektiv borliq, ya’ni bizni o'rab turuvchi olam va uning xilma-xil shakllari tushuniladi. Amaliyotda yoki tabiiy fanlarda uni kishilarni moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini qondirish manbai bo'lgan atrof tabiiy muhit deb qaraladi. Falsafiy yoki astronomik nuqtai na/ardan qaraganda, birinchi keng ma’no to'g'ridir. Chunki yulduzlar, planetalar, osmon va uning cheksiz kengliklari, albatta, inson ishtirokisiz kelib chiqqan va tabiiydir. Lekin inson kundalik hayot faoliyatida ulardan foydalanmaydi va ulardagi jarayonlarga о / ta’sirini o'tkaza olmaydi. Balki o'zini o'rab turuvchi havo, suv, yer, yer osti boyliklari, o'sim lik va hayvonot dunyosi kabi tabiat ne’matlari(komponentlari)dan «oldi-orqasi»ga qaramay foydalanadi va ularga ta’sir etadi. Nafaqat inson, balki butun jonzotlar ham bundan istisno emas. Inson Yer kurrasining jonli qobig'i - biosferada yashovchi tirik organizmlar turkumiga kiruvchi, lekin murakkab hayotiy faoliyat yurgazuvchi individdir. Inson ongining yuqoriligi, nutqining rivojlanganligi, ijodiy faolligi, takomillashgan mehnat qurollarini yarata olishi, axloqiy, m a’naviy hamda ruhiy o'z-o'/.ini anglay olishi bilan boshqa tirik organismlardan tubdan ajralib turadi. Insonlarning muayyan bir hududda tarixan qaror topgan guruhi yoki majmui — jam iyatdir. Xuddi ana shu insonlar jamoasi tabiat bilan juda uzviy munosabatda bo'ladilar. Insonning yakka o'zi uncha katta kuch emas, lekin insonlarning ongli ravishda biron-bir maqsadlarni ko'zlab takomillashtirilgan mehnat qurollaridan foydal; can tarzda uyushishi va ularni tabiatga bo'lgan munosabati ko'p narsani belgilab beradi. Agarda ushbu maqsad insonlarning ehtiyojlarini qondirishni faqatgina tabiatdan "topishga" yo'naltirsa, unda atrof tabiiy muhitda juda sezilarli darajada salbiy o'zgarishlar sodir bo'ladi. Aksincha, ushbu jam iyat maqsadi tabiatdan oqilona foydalanishga qaratilsa, unda tabiatda ijobiy siljishlar ham bo'lishi mumkin. Insonlarning muayyan ma'muriy hududda uyushgan qismi - jamiyatni boshqarish va uning tabiatga nisbatan munosabatini tartibga solish bevosita davlat orqali amalga oshiriladi. Davlat mazku boshqaruvni huquq orqali amalga oshiradi va tabiatga inson va jamiyatdan ko'ra bir necha chandon kuchliroq salbiy yoki ijobiy ta'sir ko'rsatishi, atrof tabiiy muhitni keskin o'zgartirib yuborishi muqarrar. Lekin tabiatni muayyan hududda, salbiy yoinki ijobiy o'zgarishi albatta o'zga ma'muriy birlikdagi inson, jam iyat va davlatlarga, ya’ni hamjamiyatga ham bevosita yoki bilvosita bog liq.. Xalqaro hamjamiyatning tabiatga salbiy yoki ijobiy ta'sir etishi isbot talab etmaydigan aksiomadir. Xullas, inson, jamiyat, davlat va hamjamiyat o'rtasidagi o'zaro uzviy bog'langan, biri ikkinchisidan, ikkinchisi uchinchisidan kelib chiqadigan ijtimoiy munosabatlarning turli shakllaridir. Ular doimo atrof tabiiy muhit bilan uzviy bog'langan. Har qanday ekologik-huquqiy tizimda, avvalambor, muayyan davlalning tabiatga nisbatan qanday munosabat shaklida bo'lishi, so'ngra xalq irodasini aks ettiruvchi dunyоqarashlar tizimi - ekologik konsepsiyalar va unga monand ravishda ekologik siyosat shakllantiriladi. Davlatning ekologik siyosati esa uning ekologik qonunchilik tizimini yaratishga asos bo'ladi. Mazkur ekologik-huquqiy mexanizm bizni, avvalam bor, kishilik jamiyatini tabiatga nisbatan munosabat shakllarini к о 'rib chiqishga chaqiradi. Mutaxassislarning ma'lumotlariga ko'ra, yer yuzida sodir bo'layotgan tabiiy jarayonlarning 9/10 qismida inson faoliyatining inahsuli aks etmoqda. Bu jarayonlarni doimo ham ijobiy deb bo'lmaydi. Chunki ekologik xavfsiz muhit, ya’ni insonlarning muhim hayotiy manfaatlari va avvalam-bor toza. sog'lom , qulay tabiiy sharoitga ega bo'lish huquqini to'la qondirishga qodir bo'la oladigan atrof tabiiy va ijtimoiy muhit holati inqiroz va talafot tomon intilib bormoqda. Kishilik jam iyatini tabiatga nisbatan munosabat shakli - muayyan ijtimoiy-iqtisodiy davrga xos bo'lgan kishilarning atrof tabiiy muhit bilan o'zaro uzviy bog'langan hayot tarzi. Agar ushbu ekologik inunosabatni insoniyatning tarixi nuqtai nazaridan qaraydigan bo'lsak, ularni quyidagi munosabat shakllariga ajratish mumkin: oddiy, oddiy-iqtisodiy, iqtisodiy, iqtisodiy-ekologik, ekologik. Kishilik jam iyatni tabiatga nisbatan oddiy m unosabat shakli - ekologik tizimdagi tabiat komponentlari orasidagi muvozanatni buzmaydigan kishilarning tabiat qo'ynidagi soddalashtirilgan hayot tarzi. Avvalambor ekologik tizim (ekotizm) haqida lo'xtalib o'tadigan bo'lsak, u organizmlar majrnui va ularning m a’lum bir hududdagi yashash muhiti bo'lib, unda organizmlar o'zaro va atrof tabiiy muhit bilan uzviy zanjirli aloqadorlik qonuniyati asosida shakllangan holati. Masalan, cho'lda o'ziga xos yashash sharoitiga ega bo'lgan issiqsevar o'sim liklar va issiqqa-chidamli hayvonot dunyosi hamda ko'zga ko'rinm as aerob mikroorganizmlar hayot kechiradi. Botqoqlikda esa uning aksi, ya'ni namlikni sevuvchi flora, fauna hamda anayrob mikroorganizmlar yashaydi. Har ikkala sharoiida ham ko'p yillar davomida o'rnatilgan atrof tabiiy muhit holatining kishilar faoliyali (antropogen ta'sir) natijasida o'zgarishi undagi tirik organizmlar, to'g'rirog'i organizmlarning rivojlanishi va shakllanishi o'zgartirib yuboradi. Buyuk ingliz biologi Charliz Darvin iborasi bilan aytganda, organizmlarning evolyutsion rivojlanish jarayoni buziladi va uning o'm iga revolyutsion rivojlanish jarayoni boshlanadi. Natijada organizmlami ushbu ekotizimlar(cho'ldagi yoki botqoqlikdagi)dagi tabiiy tanlash jarayoni tezlashadi. Muhitga tez moslashgan organizmlar yashab qoladi, moslashmagani esa qirilib ketadi. Buni ekologiyada noevolyutsion tarzdagi organizmlami atrof tabiiy muhitga moslashuvi deyiladi. Kishilik jamiyatini tabiatga nisbatan oddiy munosabat shakli odamzotning ibtidoiy jam oa tuzumidagi hayot tarziga, ya'ni insoniyat tarixining ilk ijlimoiy-iqlisodiy fonnatsiyasi davriga xosdir. Mazkur davr kishilarning Yer kurrasida paydo bo'lishi (chamasi 5 mln yil avval) davridan to sinfiy jam iyat yuzaga kelguniga qadar bo'lgan ijtimoiy tarixni o 'z ichiga oladi. Ibtidoiy davrda ishlab chiqarish kuchlari va qurollari takomillashmaganligi tufayli ularning hayot larzi tabiatning ajralmas bir oddiy bo'lagi sifatida aks etgan. Atrof tabiiy muhit holati esa tirik organizmlar, xususan, inson uchun nisbatan qulay - ekologik xavfsiz darajada namoyon bo'lgan. Ibtidoiy jam oada ham insonlar o'zlarining faoliyati tabiatga qanday ta'sir etayoiganligi haqida yuzaki bo'lsada o'ylab ko'rganlar va o'zlarining hayot kechirishlari uchun zarur bo'lgan atrof tabiatni hamda uning unsurlarini saqlab qolishga uringanlar. Mevali o'simliklarni uzish, saqlash, hayvonlami ov qilish m e’yorlarini yozma ravishda emas, balki og'zaki ravishda kelishib olganlar. Bunday og'zaki qoidalami buzganlar jam oa boshlig'i tomonidan qattiq jazoga mahkum etilgan.