Экология ” фанидан амалий шилар учун ўқув-услубий қўлланма Тошкент 2021 Тузувчилар

MCO	MNO2	MSO2
Mchang
1	13	0,85	6	13
2	2380	106	684	265
3	217	6,3	57,4	28,2
4	3050	127	805	297
5	189,3	8,8	62,4	20,6
6	208,5	9,8	68,2	27,8
7	4150	157	950	325
8	848,6	56	368	168
9	1200	84	478	206
0	1296	92	502	220

1.1 jadval

Talabalik raqamining oxirgi raqami	N	H, m	D, m	W, m/s	Tg, ^0S	Ta, ^0S	A
1	3	125	3	20,8	118	22,5	200
2	1	33	1,3	12,6	182	20,4	200
3	3	130	3	21,4	115	24,8	200
4	1	45	1,5	12,2	167	24,6	240
5	2	50	1,6	13,5	154	18,6	200
6	2	55	1,6	14,2	146	24,5	200
7	3	145	3	22	114	25,6	200
8	2	100	2,5	18,8	135	30	200
9	2	110	2,8	20,6	130	28,5	240
0	3	120	2,8	22	120	20	240

REM_co =5 mg/m³; Cf_CO = 1,5 mg/m³
REM_so2=0,085 mg/m³; Cf_NO2 = 0,03 mg/m³
REM_so2=0,5 mg/m³; Cf_SO2 = 0,1 mg/m³
PEM_chang =0,5 mg/m³ Cf_chang= 0,2 mg/m³

Topshiriq.

№ 1. Va 2 jadvaldagi variantlar bo‘yicha

1. 
   Atmosfera havosidagi ruxsat etilgan meyorlarni (REM) zararli tashlanmalar ko‘rsatkichlarini doimiy konsentratsiyasi bilan birga solishtirib ko‘rin.
   
2. 
   Atmosfera havosidagi xar bir moddalar ruxsat etilgan tashlanmalarni xisoblab toping.(RET)
   
3. 
   Agar havoga tashlanayotgan zarali tashlanmalarni miqdori RET miqdoridan ko‘p bo‘lsa bu ko‘rsatkichlarni kamaytirish uchun qanday tadbirlar amalga oshiriladi
   

F o‘zgarmas koeffitsient bo‘lib zarali tashlanmalarni atmosferaga chiqish tezligi 70%-90% interval orasida olamiza.
S_f - zaxarli moddalarning havodagi tabiiy konsentratsiyasi
REM-atmosferaga chikarilayotran zaharli moddaning ruxsat etiladigan me’yori, mg/m³
Ototrafik f koeffitsient quyidagi formula orqali topiladi:

, :% (1) D -quvur og‘zining effektiv diametri, m W -zaharli gazlariiig chiqish tezligi, m/sek N - zaxarli modda chiqariladigan quvur balandligi, m Tr- havo-gazli aralashmani temperaturasi (^0S), Ta-havo temperaturasi (^0S) Gazning m manbasidan chiqayapgan tashlanmalar miqdorini hisoblaymiz: m^3/sek (2) «Sovuq tashlanmalar» uchun VM ni formula orqali topamiza: , m^3/sek, (3) Bu yerda n- o‘zgarmas koeffitsient n = 3 , m^3/sek (4) Bir manbadagi yumaloq trubadan chiqadigan, zararli tashlanmalarni yer yuzasidagi eng yuqori konsentratsiyasi sanoat chiqindilarni, «sovuq» tashlanmalari orqali Sm hisoblab topiladi: , m^3/sek (5) Bu yerda M-atmosferaga birgalikda tashlanadigan zararli moddalar Gaz-havo aralashmani xajmi quyidagi formula orqali topiladi V1: ni (g/sek) Bitta manbadan chiqadigan gaz havoli aralashmani birgalikdagi V hajmini aniqlaymiz. , m^3/sek (6)

Agar ruxsat etilgan tashlanmalar miqdori (REM) bitta manbadan chiqayotgan yer yuzasidagi RET konsentratsiya miqdoridan oshmasa, unda to dlya «sovuq tashlanmalar » uchun RET quyidagi formula orqali topiladi (Ruxsat etilgan barcha konsentratsiyalar uchun):
, mg/m³ (7)

Zararli tashlanmalarni yer yuzasidagi eng yuqori konsentratsiyasi «sovuq» manbani bir balandlikdagi – N qiymati (ruxsat etilgan konsentratsiyasi) quyidagi formula orqali topiladi:

, mg/m^3

(8)

Zararli tashlanmalarni yer yuzasidagi eng yuqori konsentratsiyasi «qizigan tashlanmalar» uchun RET (barcha ruxsat etilgan REM, Sf konsentratsiyalar uchun) quyidagi formula orqali topiladi:

,mg/m^3

(9)

Nazorat savollari.
1. S_f va S_m- nima va uning birliklari?
2. Atrof-muhitga antropogen ta’sirining REM ta’sir darajasi tamoillari.
3. REM nima va uni aniqlash usullari bilan qaysi fan shug‘ullanadi?
4. RET, REK nima?
5. Harorat intratifikatsiyasini tushuntirib bering?
6. Gaz - havo aralashmasining hajmini qanday aniqlaniladi?

9-Amaliy mashg‘ulot
Suv havzalariga sanoat korxonalarini tashlanadigan tashlamalarni hisoblash.
Ishdan maqsad. Suv havzalari sanoat korxonalaridan chiqaradigan tashlamalarni xarakteristikalarini hisoblash
Korxonalardan birining texnologik sikli ko‘p miqdordagi suvlardan foydalanishni talab qiladi. Manba korxona yaqinidagi daryo bo‘lishi mumkin. Texnologik sikldan o‘tgan suv deyarli to‘liq xolda ishlab chiqarish korxonasining oqova suvi ko‘rinishida daryoga qaytib quyiladi. Korxona profiliga (yo‘nalishiga) bog‘liq xolda oqova suvlar sanitariya-toksikologiya belgilari bo‘yicha zararli turli ximiyaviy komponentlarga ega bo‘lishi mumkin. Ularning konsentratsiyasi, odatda daryo suvidagi konsentra-siyasidan bir necha marta ortiq bo‘ladi. Oqova suvlarning tushishi joylardan biroz masofa oralig‘ida suvlar turli ko‘rinishda foydalanish uchun olinadi. Masalan, maishiy va qishloq xo‘jalikda foydalaniladi. Daryo suvini korxona oqova suvi bilan aralashganida, bu suvdan foydalanish joyida eng zararli komponentlar konsentratsiyasini hisoblash zarur va bu konsentratsiyani daryo o‘zani (farvateri) bo‘yicha o‘zgarishini kuzatish kerak bo‘ladi. Shuningdek oqovada berilgan komponent bo‘yicha ruxsat etilgan chegaraviy oqovani (REM) aniqlash kerak.
Daryo xarakteristikasi: oqish tezligi - V, uchastkadagi o‘rtacha chuqurlik - H, suvdan foydalanishgacha bo‘lgan masofa - L, suv olinadigan joydagi suvning sarflanishi - Q, daryo farvateri bo‘yicha toksik komponentlar konsentratsiyasini o‘zgarishini kuzatishni amalga oshirishda kerak bo‘ladigan qadam – LS.
Oqovaning xarakteristikasi: zararli komponent, zararli komponentning konsentratsiyasi –S, ruxsat etilgan chegaraviy konsentratsiya (REK).
Topshiriqni bajarishga variantlar
9.1-jadval

Talaba tartib rakamining oxirgi rakami	Zararli komponent	REK, mg/l	Q1, m/c	Q2, m/c	V, m/c
1	Cr	1.0	40	0.7	1
2	Benzol	0.5	45	0.8	1
3	Metanol	3.0	35	0.8	2
4	Margumush	3.1	45	0.6	4
5	Propilen oksidi	1.1	40	0.9	3
6	Piridin	0.2	35	0.8	3
7	Formaldegid	0.9	40	0.8	2
8	Cd^2+	0.8	45	0.7	1
9	Co^2+	1.0	40	0.6	2
10	Urotropin	0.5	35	0.7	1

9.2-jadval

Talaba tartib rakamining oxiridan oldingi rakami	H, m	L, m	S, mg/l	LS, m	Cf, mg/l
1	0.9	150	0.5	15	0.1
2	0.9	150	0.7	20	0.1
3	1.2	200	0.6	20	0.2
4	1	180	0.8	25	0.3
5	0.8	175	0.7	30	0.2
6	0.9	190	0.9	35	0.1
7	0.9	150	0.6	20	0.2
8	1	200	0.5	25	0.1
9	0.9	150	0.7	20	0.2
10	0.8	160	0.6	15	0.1