Ekologiya fani va uning asosiy vazifalari

Biosferadagi moddalarning xossasi va funktsiyalari

I. Tirik moddaning maxsus xususiyatlari quyidagilar:

1. 
   
   Biosferaning tirik moddasi katta energiya zaxirasiga ega.
   
2. 
   
   Tirik va o’lik moddalar o’rtasidagi keskin farq ularda boradigan kimyoviy reaktsiyalar tezligidadir (tirik moddada boradigan kimyoviy reaktsiyalar tezligi ming va million marta ortiq).
   
3. 
   
   Tirik moddaning o’ziga xos xususiyatlaridan biri, undagi oqsillar, fermentlar va boshqa kimyoviy birikmalar faqat tirik organizmlarda barqaror bo’ladi.
   
4. 
   
   Biosferada har qanday moddaning erkin harakati va ma’lum darajada o’z-o’zini idora etishi umumiy xususiyat hisoblanadi.
   
5. 
   
   Tirik modda o’lik moddaga nisbatan morfologik va kimyoviy xilma-xilligi jihatidan ajralib turadi. Tirik modda tarkibiga kiradigan 2 mln.dan ortiq organik birikmalar ma’lum bo’lib, tabiiy minerallar esa ikki ming atrofida xolos.
   
6. 
   
   Tirik modda biosferada ayrim organizmlar sifatida namoyon bo’lib, ularning o’lchami ham juda xilma-xil. eng kichik viruslar 20 nm.dan oshmaydi. eng yirik hayvon hisoblangan kitlarning uzunligi 33 m ga boradi. eng baland daraxt (evkalipt)ning bo’yi esa 100 m dan ortadi.
   

 II. Tirik moddaning asosiy biogeokimyoviy xususiyatlari quyidagilar:

1. 
   
   Energetik xususiyati. Fotosintez jarayoni orqali quyosh energiyasini to’plash va uni keyinchalik biosferaning ayrim tarkibiy qismlarga taqsimlanishi. Biosferada quyosh energiyasining to’planishi tufayli unda hayotning barcha ko’rinishlari mavjuddir.
   
2. 
   
   Gazlar hosil qilish va ularning harakatini amalga oshirish xususiyati. Gazlarning aylanib yurishi, o’zgarishi orqali biosferaning gaz tarkibini ta’minlaydi. Mayyoramizdagi asosiy gazlar biogen yo’l bilan kelib chiqqan. Tirik modda faoliyati natijasida azot, kislorod, karbonat angidrid gazi, vodorod sulfid, metan va boshqa gazlar hosil bo’lgan.
   
3. 
   
   Biogen moddalarni to’plash xususiyati. Tirik modda tarkibida engil elementlarning atomlari (H, C, N, O, Na, Mg, AI, Si, S, CI, K, Ca) ko’p miqdorda uchraydi. Ushbu elementlarning miqdori tirik organizmlar ta’sirida tashqi muhitga nisbatan yuz va ming barobar ortiq to’planadi.Ana shu xususiyat tufayli biosferaning kimyoviy tarkibi xilma-xil ekanligi hamda o’lik moddalardan keskin farq qilishi namoyon bo’ladi.
   

Oksidlanish-qaytarilish xususiyati. Ma’lum moddalar (atomlari o’zgaruvchan darajadagi oksidlanish xususiyatiga ega bo’lgan) domiy ravishda kimyoviy o’zgarishlardan iborat bo’lib, bunda Yer yuzasida biogen moddalarning oksidlanish-qaytarilish jarayonlari ustunlik qiladi.

4. 
   
   Parchalanish xususiyati. Tirik organizmlarning nobud bo’lishidan keyin parchalanish, ya’ni organik moddalarning minerallashish jarayoni sodir bo’ladi. Natijada biosferada biogen va oraliq moddalar hosil bo’ladi.
   
5. 
   
   Muhit hosil qilish xususiyati. Organizmlarning hayot faoliyati natijasida muhitning fizikkimyoviy ko’rsatkichlarini o’zgartirishdan iborat bo’lib, V.I.Vernadskiy “Organizmlar tashqi muhit bilan bog’langan, shuning uchun u tashqi muhitga nafaqat moslashib qolmay, balki unga moslashgan”, deb yozgan edi.
   
6. 
   
   Transport xususiyati. Moddalarning Yerning tortish kuchiga qarshi gorizontal yo’nalishda tashib yurilishi.
   
   
   

Biosferada moddalarning aylanishi

Biosferada kimyoviy elementlar tirik organizmlarning faoliyati natijasida aylanib turadi. dastlabki holatga qaytishi biosferada moddalarning aylanishi deyiladi.
Energiyaning aylanishi moddalarning aylanishi bilan chambarchas bog’liq. Moddalarning kichik doirada (biologik) va katta (geologik) doirada aylanishlari kuzatiladi biologik doirada aylanish organizmlar o’rtasida, quruqlikda tuproq bilan organizm o’rtasida, gidrosferada esa organizm bilan suv o’rtasida sodir bo’ladi. Moddalarning katta doirada aylanishi quruqlik bilan dunyo okeanlari o’rtasida boradigan jarayondir.
Hozirgi vaqtda sayyoramizda aholi sonining ortishi, tabiiy resurslardan keng va noto’g’ri foydalanish kabilar biosferani xavf ostiga solib turibdi. Insoniyat global ekologik tangliklar bo’sag’asida turibdi. Bugungi kunda tabiiy ekotizimlarning buzilishi yoki butunlay yo’qotilish, biologik xilma-xillikni yo’qotish, ko’pchilik o’simlik va hayvon turlarining yo’qolib ketishi, atrofmuhitni keng ko’lamda ifloslanishi, chuchuk suv tanqisligi, ozon qatlamining siyraklashishi, cho’llanish jarayoni va atmosferani “dimiqishi” natijasida iqlimning o’zgarishi va boshqa muammolar kelib chiqdi. Insonning o’zi tur sifatida sayyoramizda yashab qolishi xavf ostida va unga inqirozga uchragan ekotizimlarda yashashga hech qanday kafolat berib bo’lmaydi. Shuning uchun ham inson va tabiat o’rtasidagi munosabatlar muammosi bugungi kunga kelib, nihoyatda kuchayib ketdi. Tabiat va inson o’rtasidagi munosabatlar ma’lum qonuniyatlarga bo’ysungan holda boradi. Bu qonunlarning buzilishi albatta ekologik halokatga olib keladi.

Ekologik ekspertiza – ekologik huquqiy mexanizmning tarkibiy qismi sifatida atrof tabiiy muhitning barqarorligini saqlash, tabiiy boyliklardan unumli va samarali foydalanish va aholining ekologik xavfsizligini ta'minlashda muhim ahamiyatga egadir. Amaldagi qonunchilik hujjatlariga asosan ekologik ekspertiza deganda rejalashtirilayotgan yoki amalga oshirilayotgan xo`jalik va boshqa xil faoliyatning ekologik talablarga muvofiqligini belgilash hamda ekologik ekspertiza obyektini ro`yobga chiqarish mumkinligini aniqlash tushuniladi. Ekologik ekspertizaning huquqiy holati konstitutsiyaviy qoidalarda, O`zbekiston Respublikasi “Tabiatni muhofaza qilish to`g`risida”gi, “Ekologik ekspertiza to`g`risida”gi qonunlarda, O`zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo`mitasining ekologik ekspertizani o`tkazish tartibi to`g`risidagi me'yoriy hujjatlarida belgilangan Ekologik ekspertiza Ekologik ekspertiza O`zbekiston Respublikasi “Ekologik ekspertiza to`g`risida”gi qonunning 3-moddasiga asosan ekologik ekspertiza quyidagi maqsadlarda o`tkaziladi: mo`ljallanayotgan xo`jalik va boshqa xil faoliyatni amalga oshirish to`g`risida qaror kabul qilinishidan oldingi bosqichlarda bunday faoliyatning ekologik talablarga muvofiqligini aniqlash; rejalashtirilayotgan yoki amalga oshirilayotgan xo`jalik va boshqa xil faoliyat atrof tabiiy muhit holatiga va fuqarolar sog`lig`iga salbiy ta'sir ko`rsatishi mumkin bo`lsa, bunday faoliyatning ekologik xavflilik darajasini aniqlash; atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish va tabiiy resurslardan oqilona foydalanish bo`yicha nazarda tutilayotgan tadbirlarning yetarliligi va asosligini aniqlash. Ekologik ekspertiza Ekologik ekspertizaning eng asosiy vazifasi atrof tabiiy muhit va aholining hayoti va sog`lig`iga xavfli va zararli ishlab chiqarish va xo`jalik obyektlarining ta'sirlarini oldini olish, bartaraf etish bilan bog`liq preventiv chor-tadbirlarni amalga oshirishdan iboratdir. Ekologik ekspertiza jarayonida turli shakldagi quyidagi usullardan foydalangan holda ko`zda tutilgan maqsadga erishiladi:

ma'lumotlar to`plash – ekspertizadan o`tayotgan muayyan ob’yektga tegishli bo`lgan barcha axborot, ma'lumotlarni yig`ish va to`plash; umumlashtirish – ob’yekt haqidagi to`plangan iqtisodiy, texnologik, ekologik, gidrologik kimyoviy va boshqa ma'lumotlarni o`z yo`nalishlari bo`yicha ma'lum tizimga keltirish; tahlil qilish – umumlashgan ma'lumotlar bankini o`z yo`nalishi va xususiyatlari bo`yicha alohida o`rganish, tasniflash; Baholash – ekspertiza o`tkazilayotgan ob’yekt yo`nalishlari, bo`limlari, tashkil etuvchi qismlari bo`yicha xavfli va zararlik darajasini aniqlash; Xulosa berish – ekspertiza o`tkazilayotgan ob’yektning ekologik jihatdan zararli yoki zararsiz, xavfli yoki xavfsiz, ekologik qoidatalablarga mos keladi yoki ushbu qoidalarga zid ekanligi haqida yakuniy, adolatli, ob’yektiv xulosaga kelish Ekologik ekspertizaning asosiy vazifalari Ekologik ekspertiza keng qamrovli va muhim ahamiyatga ega bo`lgan jarayen bo`lib, uni amalga oshirish yo`nalishlari, tartibi, qo`llanilayotgan usullari, berilayotgan xulosaning mohiyatiga asosan murakkab tizimni tashkil etadi. O`zbekiston Respublikasi “Ekologik ekspertiza to`g`risida” gi qonunning 4-moddasida ekologik ekspertiza quyidagi tizimi belgilangan: “Ekologik ekspertiza davlat va jamoat ekologik ekspertizasi, shuningdek, ekologik audit tarzida amalga oshiriladi”. Shuni alohida ta'kidlab o`tish kerakki, ekologik ekspertiza tizimining poydevorini davlat ekologiya ekspertizasi tashkil etadi.
Ekologik nazorat - bu tabiiy resurslardan oqilona foydalanishni ta'minlash va atrof muhitni zararli ta'sirlardan himoya qilishning eng muhim huquqiy chorasi, davlat boshqaruvi va ekologik huquqning huquqiy instituti vazifasidir. Atrof-muhitni muhofaza qilish mexanizmidagi ekologik nazoratning roliga asoslanib, uni eng muhim huquqiy chora sifatida baholash mumkin. Aynan atrof-muhit nazorati orqali ekologik huquqning tegishli sub'ektlari tomonidan atrof-muhit talablariga rioya etilishi asosan ta'minlanadi. Ekologik huquqbuzarliklar uchun qonuniy javobgarlik choralari ekologik nazorat jarayonida yoki boshqa davlat organlari ishtirokida qo'llaniladi. Ilgari ta'kidlanganidek, ekologik nazorat funktsiyasi tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va atrof-muhitni muhofaza qilishni ta'minlash bo'yicha boshqa huquqiy tadbirlarni amalga oshirishda ham amalga oshiriladi - atrof-muhitni tartibga solish, ekologik ekspertiza, atrof-muhitni litsenziyalash, atrof-muhitni sertifikatlash. Ammo ushbu faoliyatning barcha yo'nalishlari doirasida atrof-muhit nazorati, ya'ni. ekologik huquqiy talablarning bajarilishini ta'minlash har bir ko'rsatilgan faoliyat turiga nisbatan ob'ektiv, tasodifan amalga oshiriladi. Ushbu tadbirlarning har qandayini amalga oshirish, shuningdek, ekologik nazoratni amalga oshirish - bu maxsus vakolatli davlat organlarining ular uchun belgilangan tartib doirasida, maxsus huquqiy normalar asosida amalga oshirilgan maqsadga muvofiq faoliyatidir.

1. 
   Ekologik nazorat tushunchasi, turlari va vazifalari Rossiya ma'muriy qonunchiligi nazorat faoliyatining ikki turini ajratadi - nazorat va nazorat. Ekologik nazorat deganda vakolatli sub'ektlarning ekologik qonunchilik talablariga rioya etilishi va ularga muvofiqligini tekshirish bo'yicha faoliyati tushuniladi. Ma'muriy nazorat - bu davlat nazoratining o'ziga xos turi. Uning mohiyati menejment sohasida amalda bo'lgan ekologik qoidalarning bajarilishini nazorat qilishdan iborat. Nazorat ijro hokimiyati, korxonalar, jamoat birlashmalari va fuqarolarga nisbatan amalga oshiriladi. Shu bilan birga, ayrim davlat organlari ham nazoratni, ham nazoratni amalga oshiradilar. Ekologik nazorat qonuniy choralar sifatida bir qator funktsiyalarni bajaradi - profilaktika, axborot va jazo. Profilaktika funktsiyasining roli shundan iboratki, ekologik nazorat sub'ektlari ularning qonuniy ekologik talablarga muvofiqligini tekshirish mumkinligini bilib, qonunchilikka rioya qilish va huquqbuzarliklarning oldini olishga qiziqishadi. Axborot funktsiyasi nazorat qilish jarayonida tegishli organlar va shaxslar tomonidan nazorat qilinadigan va nazorat
   

ostidagi ob'ektlarning atrof-muhitni muhofaza qilish faoliyati to'g'risida turli xil ma'lumotlarni to'plashi bilan bog'liq. Jazolash funktsiyasi qonun hujjatlarida nazarda tutilgan sanktsiyalarni tegishli tekshirishlar natijalariga ko'ra qonuniy ekologik talablarni buzuvchilarga nisbatan qo'llanilishida namoyon bo'ladi. Rossiyaning ekologik amaliyotida ekologik nazoratning quyidagi turlari ajratilgan: davlat, idoraviy, ishlab chiqarish, jamoat. Bunday tasnifning mezonlari uning nomidan nazorat amalga oshiriladigan sub'ekt va nazorat doirasi hisoblanadi.
2. Davlat ekologik nazorati Davlat ekologik nazoratining vazifasi ushbu talablar qo'yilgan barcha davlat organlari, korxonalar, tashkilotlar va fuqarolar tomonidan tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va atrof-muhitni ifloslanishdan muhofaza qilish bo'yicha qonuniy talablarning bajarilishini ta'minlashdan iborat. Shunday qilib, davlat nazorati agentlikdan tashqari xarakterga ega. Davlat ekologik nazoratining muhim xususiyati shundaki, u davlat nomidan amalga oshiriladi. Davlatning ekologik funktsiyasi doirasida amalga oshiriladigan ushbu sohadagi davlat nazorati ko'p jihatdan ushbu funktsiya samaradorligini belgilaydi. Potentsial jihatdan, davlatning atrof-muhit nazorati, boshqa nazorat turlaridan ko'ra, ekologik talablarni bajarish jarayoniga ta'sir qilishi mumkin, chunki u davlatning atrof-muhit funktsiyasini amalga oshirish vositasi sifatida nafaqat davlat-hokimiyat xarakteridagi o'z vakolatlaridan foydalanishi, balki huquqni muhofaza qilish idoralari - prokuratura va sudning qo'llab-quvvatlashiga ham murojaat qilishi mumkin. Bunda ma'muriy majburlashning asosiy choralari ma'muriy cheklash choralari (atrof-muhitga zarar etkazadigan ob'ektlarning ishlashini to'xtatib turish yoki tugatish), ma'muriy javobgarlik (ogohlantirish, jarima va boshqalar), ma'muriy protsessual choralar (jinoiy yoki ma'muriy javobgarlikka tortish, ekologik zararni qoplash masalasini ko'tarish yoki ommaviy ta'sir choralarini qo'llash). Davlat ekologik nazorati profilaktika va joriy shaklda amalga oshiriladi. Profilaktik nazoratning vazifasi kelajakda tabiatga zararli ta'sir ko'rsatishi mumkin bo'lgan iqtisodiy, boshqaruv va boshqa tadbirlarning oldini olishdir. Bunday nazorat ushbu faoliyatni rejalashtirish yoki loyihalash, loyihani amalga oshirish, ob'ektlarni foydalanishga topshirish bosqichlarida amalga oshiriladi. Amaldagi davlat ekologik nazorati maxsus vakolatli organlar tomonidan korxonalarni va boshqa ekologik ahamiyatga ega ob'ektlarni ekspluatatsiya qilish bosqichida, tabiatni boshqarish jarayonida amalga oshiriladi. Tabiatni boshqarish va atrof-muhitni muhofaza qilish davlat boshqaruvi organlarining umumiy va maxsus vakolatli organlarga bo'linishiga ko'ra, davlat ekologik nazorati umumiy va maxsus (haddan tashqari) bo'linishi mumkin. Umumiy ekologik nazoratni umumiy vakolatli organlar, maxsus - maxsus vakolatli organlar tomonidan amalga oshiriladi. Davlat ekologik nazoratining umumiy va maxsusga bo'linishi uni amalga oshirish shakllari va usullarining o'ziga xos xususiyatlarini belgilaydi. Davlat ekologik nazorati ma'lum tamoyillar asosida amalga oshiriladi. Ulardan asosiylari qonuniylik, ob'ektivlik, iqtisodiy va nazorat funktsiyalarining ajratilishi. Qonuniylik printsipi shundan iboratki, bunday nazoratni faqat vakolatli organlar tomonidan normativ-huquqiy hujjatlar bilan belgilangan vakolat va vakolatlar doirasida amalga oshirish mumkin. Ob'ektivlik boshqariladigan ob'ekt faoliyati to'g'risidagi ishonchli ma'lumotlarga asoslanadi. Iqtisodiy va nazorat funktsiyalarini ajratish printsipi faqat davlat ekologik nazoratining maxsus vakolatli organlari uchun xosdir.

Energetika va atrof-muhit o‘rtasidagi munosabat

Hozirgi kunda energetika resurslaridan samarali foydalanishga dunyoning barcha mamlakatlarida katta ahamiyat berilmoqda. Bunday holatni yoqilg‘i va energiya resurslarini qazib chiqarish va qayta ishlash uchun sarmoyalar hamda qo‘shimcha mehnat resurslari va materiallaming sarfi oshib borishi bilan izohlash mumkin.
Energiya - tabiat hodisalarining insoniyat madaniyati va turmushining asosidir. 0‘z navbatida energiya materiya harakat turlarining bir xildan ikkinchi xilga aylanishning miqdoriy bahosi hisoblanadi. Energiya turi bo‘yicha mexanik, kimyoviy, elektr, yadroviy va hakozolarga bo‘linadi.
Insoniyat amaliyotida foydalanish uchun yaroqli material obyektlarida mujassamlangan energiya - energiya zahiralari deb nomlanadi. Tabiatda ko‘p uchraydigan energiya zahiralaridan asosiylari katta miqdorda amaliy ehtiyojlarga ishlatiladi. Ularga organik yoqilg‘ilar (ko‘mir, neft, gaz), quyosh, shamol, suv (okean, dengiz, daryo) va hakozo energiya turlari kiradi.
Energiya zahiralari tiklanadigan va tiklanmaydigan turlarga bo‘linadi. Birinchisiga tabiat tomonidan bevosita tiklanadigan (suv, shamol, quyosh va hakozo) energiya zahiralari, ikkinchisiga esa, awaldan tabiatda to‘plangan, lekin yangi geologik sharoitlarda qayta hosil bo‘lmaydigan (masalan, toshko‘mir) energiya zahiralari kiradi.

Tabiatdan bevosita olinadigan (yoqilg‘i, suv, shamol, ycrning issiqlik energiyasi, yadroviy) energiyaga birlamchi energiya deyiladi. Birlamchi energiyani maxsus qurilmalarda - stansiyalarda insoniyat tomonidan qaytadan hosil qilinadigan energiyaga (bug⁴ energiyasi, issiq suv energiyasi va hokazo) ikkilamchi energiya deyiladi.

XX asming oxiriga kelib energiyani iste’molini tabiiy gaz, ko‘mir va yadro energiyasi hisobiga qondirildi. XXI asr boshida tiklanadigan energiya turlari unumdorligini oshirish kutilmoqda. Taxminiy hisoblarga ko‘ra bu energiya zahiralarini ulushi, yadro energiyasi bilan 40% atrofida bo‘ladi. Foydalanadigan energiya manbalari ichida ko‘mirning ulushi eng katta (75-85%), neft (10-15%) va gaz (10-15%) ulushlari sezilarli, qolgan energiya zahiralari birgalikda 2% tashkil etadi. Insoniyat faoliyati natijasida har yili atmosferaga (350-400)-10⁶ tonna chang chiqarib yuboriladi, tabiiy ofatlar natijasida esa bu ko‘rsatkichdan 10 barobar ko‘p chang chiqarilib yuboriladi.

Yoqilg‘idan foydalanuvchi hamma texnik vositalar, yil davomida havo havzasiga quyidagi zararli moddalami chiqarib yuboradilar: SO2- (180-200) 10⁶ tonna, С - (350-400)-10^b tonna, NO2 - (60-65)• 10⁶ tonna, C0₂ - (80-90) ■ 10⁶ tonna.

bison faoliyati natijasida bitta korxona chiqindilari bilan atmosfera, daryo, ko‘l ifloslanishi va hatto o‘rmonlar yo‘qolib ketishi mumkin. Bu lokal (mahalliy) ekologik muammolariga misol bo‘la oladi. Foydali qazilmalami qazib olish va ulami qayta ishlash natijasida dengizlar, suv havzalari shaharlarning tabiiy muhiti ifloslanishi, hududlaming buzilishini hududiy (regional) ekologik muammolar tarzida qarash mu’mkin.
So‘nggi yillarda olimlar atmosferaning ozon qatlamining yupqalashib, yemirilib borayotganini ta’kidlashmoqdalar. Holbuki ozon qatlami ultrabinafsha nurlarining zararli ta’siridan tirik jonzotlami himoya qiladi. Bu jarayon ayniqsa sayyoramiz qutblarida tez kechmoqda. U yerda “ozon tuynigi” hosil bo‘lishi kuzatilmoqda. Ultrabinafsha nurlar ta’sirida kislorod (0₂) molekulalari erkin atomlarga parchalanadi. Ular o‘z navbatida kislorodning boshqa
molekulalariga birikib, ozon (O3) hosil qiladi.Kislorodning erkin atomlari ozon molekulalari bilan reaksiyaga kirishib, kislorodning ikki molekulasini hosil qiladi. Shunday qilib, kislorod va azon o‘rtasida muvozanat o‘matiladi va ta’minlanadi.Biroq freon tipidagi ifloslantiruvchilar ozonning parchalanish jarayonini tezlashtiradi. Bu kislorod va azon o‘rtasidagi muvozanatni buzadi, ya’ni ozon konsentratsiyasi kamayadi. Butun sayyora miqyosidagi xavf-xatami e’tiborga olib, xalqaro jamoatchilik bu muammoni hal etishga dastlabki qadamlarini qo‘ydi. 1999-yilda freon ishlab chiqarishi yarim barovar kamaytirish borasida xalqaro shartnoma imzolandi.

“Issiqxona samarasi” - atmosferada haroratning ortishidir. Yangi ma’lumotlar bo‘yicha, XX asming 80-yillarida XIX asming oxiridagiga qaraganda shimoliy yarim sharda harorat 0,5-0,6°S ga ko‘tarilgan. Prognoz bo‘yicha XXI asr boshlarida sayyoradagi o‘rtacha harorat yana 1,2°S ga ko‘tarilishi mumkin. Olimlar haroratning bu tarzda ko'tarilishini birinchi navbatda atmosferada karbonat angidrid gazi va aerozol (freon)lar miqdorining ortishiga bog‘lab tushuntiradilar. Bunda yeming issiqlik nurlanishini havo kuchli yutadi. Buni pamikdagi holatga o‘xshatish mumkin. Bunday “issiqxona samarasi” ning yaralishida issiqlik elektr stansiyasi (IES) va atom elektr stansiyasi (AES)dan ajraluvchi issiqlik ham ma’lum rol o‘ynaydi.

Iqlimning isishi muzliklaming intensiv erishi va dunyo okeani sathining ko‘tarilishiga olib kelishi mumkin. Buning oqibatida yuzaga keladigan o‘zgarishlami oldindan bashorat qilish qiyin. Bu muammoni karbonat angidrid gazi va boshqa ifloslantiruvchilaming atmosferaga tarqalishini kamaytirib va tabiatdagi uglerod aylanishida muvozanatni ta’minlab hal etishi mumkin. 0‘rmonlaming yalpi tarzda yo‘qolishi - hozirgi zamondagi global ekologik muammolardan biridir. 0‘rmon turkumlari tabiiy ekosistemalaming normal “ishlashi”da muhim rol o‘ynaydi. Ular antropogen asosda kelib chiqqan atmosferadagi iflosliklami yutadi, tuproqni eroziyadan saqlaydi, sirtqi suvlaming normal oqimlarini tartibga soladi, tuproq suvlari darajasi pasayishiga daryolar, kanallar va suv havzalarining qurib qolishiga to‘sqinlik qiladi.

0‘rmon maydonlari kamayishi biosferada uglerod va vodorod aylanishi jarayonini buzadi.
O’rmonlarning yo‘qolishi ularning flora va faunalari xilma-xil turlarining halok bo‘lishiga olib keladi. Inson o‘rmonlami yo‘qotib, o‘z sayyorasi qiyofasining manzarasini tobora qashshoqlashtirmoqda. Oltingugurt ikki oksidi va azot oksidi yuzaga keltiradigan Idslota yomg‘irlari ekosisteinalarga, ayniqsa o‘rmonlarga katta zarar keltiradi. Kislota yomg'irdan katta yaproqli daraxtlardan ko‘ra nina barglilari ko‘proq zarar ko‘rishi aniqlangan. Kislota yomg‘iri atrof-muhitga boshqa zararli ta’sirlar ham ko‘rsatadi. Ishlab chiqarish chiqindilari jiddiy ekologik muammoga aylanadi. Hozirgi vaqtda atrof-muhitni ifloslantiruvchi sanoat va qishloq xo‘jaligi korxonalari chiqindilari miqdorini kamaytirishga harakat qilinmoqda. Bu maqsadda murakkab filtrlar ishlab chiqilmoqda va o‘matilmoqda, qimmatbaho tozalash qurilmalari tindirgichlar barpo etilmoqda. Ma’lumki, eng mukammal tozalash ishlaridan keyin ham, tozalangan oqova suvlarda 10% ga yaqin ifloslantiruvchi moddalar va erigan mineral moddalar qoladi. Muammoni chiqindisiz texnologiya ishlab chiqish va uni amalga joriy etish yo‘li bilangina hal etish mumkin.

SAYYORAMIZDA SODIR BO'LADIGAN GLOBAL EKOLOGIK MUAMMOLAR.
Global ekologik muammolar va ularning kelib chiqish sabablari.
a. "Dunyo issiqxonasi".
b. "Ozon tuynuklari" ning hosil bo'lishi.
v. Cho'llashish va sho'rlanish jarayoni.
g. Ichimlik suvi muammosi.
d. O'rmonlar maydonining qisqarishi.
e. Dunyo okeanining ifloslanishi.
Keyingi yillarda sayyoramizning ekologik holati qanday o'zgarishlarga uchramoqda? Bu masala nafaqat soha mutaxassislarini, balki har bir kishini qiziqtiradi, chunki har bir insonning hayoti tabiatdagi sodir bo'layotgan o'zgarishlarga juda bog'liqdir. Televizor ekranidan, radio, gazeta va jurnallar orqali deyarlik har kuni sayyoramizning u yoki bu burchagida sodir bo'layotgan ekologik falokatlar haqida noxush xabarlar kelib turibdi:
- Atmosfera havosi global darajada isimoqda,
- Antarktidadagi muzliklar emirilib, erib ketmoqda,
- Ba'zi mamlakatlarda suv toshqinlari sodir bo'lmoqda,
- Okean suvlarini isishidan to'fonlar paydo bo'lmoqda,
- Ozon tuynugi borgan sari kengaymoqda,
- Ichimlik suvi kamayib bormoqda,
- O'rmonlar maydoni qisqarib bormoqda...
Bunday ekologik o'zgarishlar inson hayotiga ham ta'sir ko'rsatmoqda, chunki inson va barcha tirik organizmlar ma'lum sharoitda yashashga moslashganlar. Shuningdek, har bir mamlakat o'zini sharoitiga ko'ra, ma'lum bir qishloq xo'jalik strukturasiga ega.
Hozirgi davrda tabiatda sodir bo'layotgan ekologik katoklizmalar (falokatli hodisalar) nafaqat tabiiy omillar asosan antropogen omillar ta'sirida sodir bo'layapti. Hozirgi davrda yashab turgan kishilar tabiatdagi global darajadagi ekologik o'zgarishlarni shohidi bo'lmoqdalar. Ularning bir qismi tabiiy omillar (Quyosh) ta'sirida sodir bo'layotgan bo'lsa, ikkinchi tomondan antropogen omillar ta'sirida ekologik falokatlar sodir bo'layapti. 
Ma'lumki keyingi yillarda aholi sonini o'sishi, ularning iste'mol tovarlarga bo'lgan talabining ko'payishi fan va texnikaning taraqqiyoti tufayli tabiiy boyliklarning ko'p miqdorda olinishi sayyoramizda global darajadagi ekologik muammolarni kelib chiqishiga sabab bo'lmoqda.
Aholi soni inson paydo bo'lgandan 1830 yilgacha 1 mlrd.ga etgan bo'lsa, 1830 yildan 1930 yilga qadar 2 mlrd.ga, 1930 yildan 1960 yilga qadar 3 mlrd.ga, 1960 yildan 2000 yilga qadar 6 mlrd.ga etdi. Shu darajada ko'payish davom etaversa, XXI asr o'rtalarida sayyoramizda aholi soni 12-14 mlrd.ga etishi mumkin. Odam sonining ko'payib borishi sayyoramizda yangi ekologik muammolarni kelib chiqishiga sabab bo'ladi.
Atmosfera havosining YEr yuzasi sathidan 15-25 km balandlik qismida mavjud bo'lgan ozon qatlami Quyoshdan keladigan ultrabinafsha nurlarni yutib, YErdagi tirik organizmlarning hayotini muhofaza qilib turibdi. XX asrning 70-80 yillarida sayyoramizning har xil mintaqalari ustida “ozon tuynugi” sodir bo'layotganligi haqida olimlar ma'lumot berishdi. Rossiyalik olimlar Antarktida ustida 25 mln. km2 kenglikda ozon qavatini siyraklashganligi haqida yaqinda (2004 yil) xabar qilishdi.
Ozon qatlamini asosiy emiruvchilar freonlar bo'lib, masalan, bir molekula xlor atomi 100 ming ozon molekulasini emira oladi. Bundan tashqari N, SN lar hamda qishloq xo'jaligida keng qo'llaniladigan azot o'g'itlari ham ozonni emiruvchi manbalaridan ekanligi yaqinda aniqlandi.
Bularning xalq xo'jaligida qo'llanish miqdori borgan sari ko'paymoqda, ya'ni ozon qavatini siyraklashuvi davom etaverishi mumkin. Ozon qavatini siyraklashuvi tufayli ultrabinafsha nurlari ta'siridan Antarktida yaqin bo'lgan birgina Yangi Zellandiya aholisining 11 mingdan ortig'i teri raki kasalligiga chalingan, 160 kishi halok bo'lgan. Ozon qavatini siyraklashuvini oldini olish borasida ba'zi choralar ko'rilmoqda. Masalan: BMT 16 sentyabrni Halqaro ozon qatlamini himoya qilish kuni deb e'lon qilgan. Uni oldini olish borasida boshqa ko'p tadbirlar belgilangan.
Yer atmosferasi tarkibidagi barcha gazlar ma'lum vazifani bajaradilar. Xususan is gaz (SO2) YErdagi haroratni bir xilda ushlab turishi tufayli sayyoramizning “ko'rpasi” hisoblanadi. Is gazining atmosfera havosi tarkibidagi ulushi foiz bo'yicha 0,3 ni tashkil etsada, mavsumlar davomida o'zgarib turadi. Olingan ma'lumotlarga ko'ra, hozir inson tomonidan yiliga o'rtacha 22 mlrd. tonnadan ortiq is gazi atmosferaga chiqarilmoqda. Uning miqdori yildan-yilga ko'paymoqda.
Is gazi asosan sanoat korxonalaridan, avtotransport va o'rmonlarni yonishidan chiqadi. Mutaxassislarning fikricha atmosfera tarkibidagi ushbu gaz miqdori XX asr mobaynida 10-15% ortgan. XXI asr o'rtalariga borib, 40% ga etishi bashorat qilinmoqda. Is gazi Quyoshdan kelayotgan qisqa to'lqinli nurlarni ko'p qaytarib, ayni vaqtda YErdan qaytgan uzun to'lqinli nurlarni tutib qolishi tufayli atmosfera havosini isishiga sabab bo'ladi. Bundan tashqari SN4, N2O gazlar ham havo haroratini isishiga ta'sir etadi.
Keyingi 100 yil mobaynida YEr shari o'rtacha 10 isigan. Agar shu tarzda davom etaversa, XXI asr o'rtasida YErning o'rtacha harorati 3-50 ga qadar isishi mumkin. YEr sharining harorati 10 ga ko'tarilishi qutbiy kengliklardagi muzliklarni erishini tezlashtirdi, Arktikadagi, tog'lardagi muzliklarni 40%i erigan, Afrikadagi Klimandjoro tog'idagi muzliklar erib tugagan, YEvropani ko'p mamlakatlarida, Rossiyaning ko'p viloyatlarida har yili suv toshqinlarini vujudga kelishiga olib kelmoqda. Atmosfera havosining isishi davom etaversa XXI asr mobaynida Dunyo okeani sathi 1-5 metrga ko'tariladi, quruqlikning salmoqli qismini suv bosishiga olib keladi. Chunonchi, Maldiv orollari (Hind okeanida), Okeaniya, Filippin, Bangladesh, Indoneziya, g'arbiy YEvropaning dengiz sohillari suv ostida qoladi. Sankt-Peterburg, Qohira, Shanxay, Bankok kabi ko'plab shaharlar suv toshqinidan katta talofat ko'radi. Bunday holat sohil bo'yidagi ko'plab aholini, qishloq va sanoat, qishloq xo'jalik ishlab chiqarishini materik ichkarisiga ko'chirib, portlarni qayta ta'mirlashni taqozo etadi. Bundan tashqari qishloq xo'jalik ekinlarining hosildorligiga, odamlarni salomatligiga salbiy ta'sir etadi.
Iqlimdagi o'zgarishlar asta-sekin butun biosferaning dinamik mutanosibligini buzilishiga sabab bo'ladi. Tarixda iqlimda bunday o'zgarishlar ilgarilar ham bo'lgan, biroq ular tabiiy yo'l bilan bo'lgan, biz yashab turgan asrdagi o'zgarishlar antropogen omillar ta'sirida sodir bo'lmoqda. Shuningdek, bunday o'zgarishlar tez sodir bo'lmoqda.Ushbu muammolarni bartaraf etishning yagona yo'li atmosferaga chiqarilayotgan chiqindilar (asosan SO2) miqdorini kamaytirishdir. Hozirgi kunda dunyo bo'yicha atmosfera havosini ifloslanishini 36,1% AQSh, 17,4% Rossiya, 30% YEvropa Ittifoqi mamlakatlari, 8,5% Yaponiya, 3,3% Kanada, 2,3% Avstraliya va Yangi Zellandiya hissasiga to'g'ri kelmoqda.
Atmosfera havosini isishini oldini olish uchun quyidagi tadbirlar ko'rilgan:
1992 yilda BMT iqlimni o'zgarishi bo'yicha konvensiya qabul qildi.1993 yilda O'zbekiston Respublikasi BMT ni iqlimni o'zgarishi bo'yicha qabul qilgan konqensiyasiga qo'shildi. 1997 yilda 160 mamlakat Kioto protokolini qabul qilib, atmosfera havosiga chiqariladigan chiqindilarni kamaytirish borasida majburiyat qabul qilishdi. O'zbekiston ham 1998 yilda Kioto protokoliga imzo chekdi.1999 yil 20 avgustda O'zbekiston Respublikasi Oliy majlisi Kioto protokolini ratifikasiya qildi.
Shu boisdan 1997 yili BMTning iqlim o'zgarishlariga bag'ishlangan Konvensiyasida atmosfera ifloslanishi AQShda 3%, YEvropa Ittifoqi mamlakatlarida 8%, Yaponiyada 6 %ga kamaytirishga qaror qilindi.
Atmosfera havosini isishini salbiy ta'sirlaridan qutulishni yagona yo'li havoga chiqariladigan is gazi va boshqalarni miqdorini keskin kamaytirish, atrof-muhitga antropogen omillarni ta'sirini kamaytirish, ekotizimni, ayniqsa, o'rmonlarni kesilishini to'xtatish kerak.
Ma'lumki sayyoramizning quruqlik yuzasining 40 mln.km2 maydoni qurg'oqchil-arid hududlardan iborat. Dunyo aholisining 15% dan ortig'i (800 mln. kishi) aynan shu mintaqada istiqomat qiladi. Sug'oriladigan erlardagi sho'rlanish, tuproq eroziyasi natijasida erlarning unumdorligi yo'qolmoqda. Yaylovlarda tartibsiz mol boqilishi, dov-daraxtlarning o'tin va boshqa maqsadlarda ayovsiz kesib yuborilishi yaroqsiz erlar maydonini uzluksiz kengayib borishiga sabab bo'lmoqda. Cho'llanish jarayonini keltirib chiqaruvchi sabablarning salkam 90% i inson faoliyati tufayli sodir qilinmoqda. Inson faoliyati tufayli yiliga 21 mln.ga er yaroqsiz holga kelmoqda, 6 mln.ga sug'oriladigan er cho'l tusini olmoqda, sug'oriladigan erlarning 90 mln.ga sho'rlanishga uchragan.

CHIQINDISIZ ISHLAB CHIQARISH TEXNOLOGIYASI

Chiqindisiz texnologiya - bu eng ko'p narsani nazarda tutadigan texnologiya oqilona foydalanish atrof-muhitni muhofaza qiluvchi ishlab chiqarishdagi tabiiy resurslar va energiya. Bu xom ashyo va energiyadan yopiq siklda foydalanishni nazarda tutuvchi umumiy ishlab chiqarishni tashkil etish tamoyilidir. Yopiq sikl deganda birlamchi xom ashyo – ishlab chiqarish – iste’mol – ikkilamchi xom ashyo zanjiri tushuniladi.
Chiqindisiz texnologiya tamoyillari:
Tizimli yondashuv
Resurslardan kompleks foydalanish
Materiallar oqimlarining siklligi
Atrof-muhitga ta'sirni cheklash
Ratsional tashkilot.
Ishlab chiqarish chiqindilari - ma'lum bir mahsulotni olishda hosil bo'ladigan, sifatini qisman yoki to'liq yo'qotgan va standartlarga (texnik shartlarga) javob bermaydigan xom ashyo, materiallar va yarim tayyor mahsulotlarning qoldiqlari. Ushbu qoldiqlar tegishli ishlovdan so'ng ishlab chiqarish yoki iste'molda ishlatilishi mumkin.
Chiqindilarni saqlash tabiiy shakl 2-3 kun ichida yo'qotishsiz mumkin. Uzoq muddatli saqlash vaqtida ular o'zlarining ozuqaviy xususiyatlarini yo'qotadilar, nordon, chiriydi, fermentlanadi, atrof-muhitni ifloslantiradi.
Hozirgi vaqtda to'liq foydalanilmayotgan chiqindilarga quyidagilar kiradi: shakar sanoatida filtrli tort (defekatsiya), alkogolning o'sishida xamirturushdan keyingi va alkogoldan keyingi ajralish, kraxmal ishlab chiqarishdagi kartoshka sharbati, tamaki changi, shuningdek fermentatsiya karbonat angidrid va ikkilamchi fermentatsiya gazi. alkogol va pivo sanoati ...
Har yili shakar sanoatida hosil bo'ladigan 2 million tonnadan ortiq defekatning atigi 70 foizi ishlatiladi. Bir sutkada 3 ming tonna lavlagi qayta ishlash quvvatiga ega bitta zavod uchun nuqsonli mahsulotlarni saqlash uchun 5 gektargacha yer talab qilinadi. 5 ming tonna kartoshka sharbatidan atigi 20 foizgacha foydalaniladi. Spirtli ichimliklar tarmog'ida fermentatsiyadan olingan karbonat angidrid 20% ga sarflanadi, qolgan qismi atmosferaga chiqariladi va ko'payadi.
Ishlab chiqarishni ekologik jihatdan yaxshilash atrof-muhitning iste'mol qilinadigan resurslarini tejash va unda joylashtirilgan chiqindilar massasini kamaytirishni nazarda tutadi. Ikkalasiga ham kam chiqindili texnologiyalarni joriy etish, chiqindisiz ishlab chiqarish tizimini yaratish, eskirgan asosiy vositalarni foydalanishdan chiqarish orqali erishiladi. Hozirgi vaqtda oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarish va sifatiga nisbatan ilgari shakllangan yondashuvlar asosan qayta ko'rib chiqildi. Insoniyatning o‘sib borayotgan ehtiyojlarini qondirish uchun mahsulot ishlab chiqarishni ko‘paytirish bosqichidan ishlab chiqarish jarayonlarining ekologik tozaligiga talablar
tobora ortib borayotgan mahsulot sifatini oshirish bosqichiga o‘tayotganimiz muhim. Samarali texnologik jarayonlar joriy etilmoqda, chiqindisiz yoki kam chiqindi energiya hamda resurs tejovchi texnologiyalarni tashkil etishning prinsipial yangi yondashuvlari ishlab chiqilmoqda.
Chet elda ular xomashyodan kompleks foydalanishni faol rivojlantirmoqda va chiqindisiz qayta ishlash xom ashyoning mikrobiologik biotransformatsiyasidan foydalangan holda, asosan, ozuqa, ozuqa va oziq-ovqat qo'shimchalarini olish uchun bakteriyalar, xamirturushlar yoki zamburug'lar tomonidan sintez qilingan oqsil bilan boyitish yo'nalishi bo'yicha ikkilamchi resurslarni shakllantirdi.
Yaponiyada oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqarishda baliq suyaklari, kanop poyalari, sitrus mevalari poʻstlogʻi, kepak, tort, spirtli ichimlik va pivo donlaridan foydalaniladi. Yaponiyada ozuqa va urug'lantirishni qabul qilishda ular qisqichbaqalar va qisqichbaqalar qobig'i, guruch qobig'i, soya yormasi, yog'siz loviya yoki siqilgan soya tvorogining qoldiqlaridan foydalanadilar.
Amerika Qo'shma Shtatlarida oziq-ovqat mahsulotlarini olishda yong'oq qobig'i (bodom), shakar shinni, choy qoldiqlari, tort, xamir va non qoldiqlari, pishloq zardobidan foydalanadilar.
Oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarishda Buyuk Britaniya kakao loviya qobig'i va lavlagi pulpasidan olingan em-xashak oqsillarini oqilona ishlatadi.Shunga o'xshash tadqiqotlar Rossiyada ham olib borilmoqda va ishlab chiqarishga kiritilmoqda. Masalan, lavlagi pektinidan kolbasa ishlab chiqarishda, sut sanoatida fermentlangan sutli ichimliklar, tvorog massalari ishlab chiqarishda foydalaniladi. Oziq-ovqat lavlagi tolalari qandolat sanoatida non mahsulotlari ishlab chiqarishda, shu jumladan profilaktika maqsadida, tayyor ovqatlar, xantal, souslar, sho'rvalar, ketchuplar, konserva va baliq sanoati mahsulotlari ishlab chiqarishda ham qo'llanilishi mumkin. Shu bilan birga, mahsulotlarning kaloriya miqdori kamayadi, ularning biologik qiymati oshadi va qimmat asosiy xom ashyo tejaladi.
Oziq-ovqat sanoati va tayyorlov korxonalari uchun katta qiziqish uyg'otadigan oziq-ovqat chiqindilarining turlaridan biri Ovqatlanish, rezavorlarning pomace hisoblanadi. Ular qimmatbaho tabiiy moddalarning (qandlar, organik kislotalar, vitaminlar, minerallar) qo'shimcha manbalari sifatida ko'rib chiqilishi kerak. Biroq, ko'p hollarda, sharbat ishlab chiqarish chiqindilari chorva uchun ozuqa uchun ishlatiladi, kompostlanadi yoki oddiygina yondiriladi.hisobga olgan holda sanoat miqyosi yetishtirish va qayta ishlash chokeberry, kızılcık va lingonberries, shuningdek, pomace qimmatli biologik faol va pektin moddalar mazmuni, pomace qayta ishlash dolzarb vazifa hisoblanadi. Boshqa tomondan, bu muammoni hal etish qishloq xo‘jaligi xomashyosini, xususan, ishlab chiqarishning ikkilamchi mahsulotlarini kompleks qayta ishlash va ulardan foydalanishni yaxshilash imkonini beradi.
Hozirgi vaqtda un qandolat va paxta, shuningdek, kolbasa va pate mahsulotlarini ishlab chiqarishda an'anaviy retseptlar va an'anaviy texnologik ishlab chiqarish sxemalari qo'llaniladi. Ushbu turdagi ikkilamchi xom ashyolardan pazandalik, go'sht, unli qandolat va non mahsulotlari ishlab chiqarish uchun foydalanishning turli xil variantlari taklif etiladi.