Ekologiya va atrof muhit muhofazasi

hurkak, qo‘rqoq va jamoada quyi o‘rinlarni egallagan individlarga
qiyin bo‘ladi. Molxonada yaxshi tartib o‘rnatilsa ham u tor bo‘lsa,
dam olish joylari yetishmasa va oziqlanish oxurlari uzunligi yetarli
bo‘lmasa nochor, guruhda quyi o‘rin egallagan individlar qiyna-
lishadi. Bunday toifadagi individlar oziqlanish va dam olish uchun
guruhda ustun o‘rinlarni egallagan individlarga nisbatan ancha kam
vaqt sarflaydi.
Asab tizimi yomon, urishqoq chorva mollarini bog‘lamasdan
boqib bo‘lmaydi. Hukmronlik uchun kurashish, talashish nafaqat
qoramollar ichida, balki boshqa qishloq xo‘jaligi hayvonlari turlarida
ham uchraydi.
Psixik asabiylashish cho‘chqa, lekoron tovuqlari kabi turlarda
ko‘proq  uchraydi.  Cho‘chqalar  turli  qitiqlovchi  ta’sirotlarga  tez
beriluvchan bo‘ladi. Buni cho‘chqa tor joyga qamalib qolganida kuza-
tish mumkin. Bunday holatda cho‘chqa bor kuchini qamalib qolgan

186
joyidan chiqib ketishga sarflaydi, uning qo‘rquvi shunchalik kuchli
bo‘ladiki, hatto o‘lib qolishi ham mumkin. Undagi hayajonlanish
holati boshqa cho‘chqalarga ham ko‘chadi. Cho‘chqalarni veterinariya
ko‘rigidan o‘tkazish yoki transportga ortishda ham shunday holat
kuzatiladi. Nochor tug‘ilgan cho‘chqa bolalari ham asabiylashishga
sababchi bo‘lishi mumkin.
Cho‘chqaxonalar sharoiti va oziqlantirishning yetarli emasligi
cho‘chqalarda  homilaning  me’yorida  rivojlanishiga  salbiy  ta’sir
ko‘rsatib, chala (yetilmagan, kasalliklarga chalingan) tug‘ilish sodir
bo‘lishi  mumkin.  Buzoqlarning  kasallanishiga  ko‘pincha  ularni
barvaqt sutdan ajratish ham sabab bo‘ladi.
Chorva  go‘ngini  saqlash  va  undan  foyda-
lanish  qoidalarini  buzish  atrof-muhitga  katta
ziyon  keltirishi  va  xavf  tug‘dirishi  mumkin.
Odamlar axlati kabi yovvoyi hayvonlar va chorva
mollari tezaklari ham turli xil yuqumli kasallar keltirib chiqaradigan
manba hisoblanadi.
Jahon  Sog‘liqni  Saqlash  Òashkilotining  ma’lumotiga  ko‘ra,
go‘ng orqali atrof-muhitga 100 dan ortiq kasallik tarqalishi mumkin.
Bunga  sil  kasalligi,  brutselloz,  Sibir  kuydirgisi,  cho‘chqa  o‘lati,
oqsim va sariq kasalliklari hamda parazit chuvalchanglar, gijjalar
keltirib chiqaradigan kasalliklar kiradi.
Kasallik tarqatishda cho‘chqa go‘ngi juda xavfli hisoblanadi,
uning  go‘ngida  kasallik  tarqatuvchi  qurtlar  juda  ko‘p  bo‘ladi.
Parrandalar axlati ham juda zararli hisoblanadi. Go‘ng saqlash va
uni yerga solish qoidalari buzilsa, u atrof-muhitni  ifloslantiruvchi
manbaga aylanadi. Bundan tashqari, go‘ngda hayvonlar oshqozonida
hazm  bo‘lmagan  begona  o‘t  urug‘lari  ham  bo‘ladi.  Shu  sababli
go‘ngdagi begona o‘t urug‘lari hamda mikroorganizmlarni yo‘qotish
uchun go‘ng maxsus xandaqqa solinib, chiritiladi.
Namligi 70 % bo‘lgan go‘ng termofil bakteriyalar ta’sirida 70°C
gacha qizishi mumkin. Bunday sharoitda azotli va boshqa organik
moddalarning bir qismi qayta o‘zgarishga uchraydi, biroq kasalliklar
tarqatuvchi mikroorganizmlar halok bo‘ladi, shuningdek, begona
Go‘ng saqlash
va undan
foydalanish

187
o‘t urug‘lari chirib, unib chiqish xususiyatini yo‘qotadi. Bunday
go‘ng sanitariya jihatidan xavfsiz hisoblanadi.
Chorvachilik  atrof-muhitni  kimyoviy,  me-
xanik va bakteriologik ifloslantiradi. Bu holat yirik
chorvachilik  majmualari  atrofida  yashovchi
odamlar uchun birmuncha qiyinchiliklar kelti-
rib chiqaradi.
Chorvachilikda kimyoviy ifloslanish chorva mollarining hayot
faoliyati, go‘ngi va siydigining parchalanishi tufayli vujudga kelgan
zararli moddalar shaklida sodir bo‘ladi. Ular miqdorining yuqoriligi
chorva mollarining ko‘zi va nafas yo‘llarini qitiqlaydi, o‘pkasini
yallig‘laydi, asab tizimini zararlaydi va organizmning harakatchan-
ligini pasaytiradi.
Chorvachilikda vujudga kelgan zararli moddalar odamlarda turli
xil noxushliklarni (bosh og‘rig‘i, ko‘ngil aynishi, qon bosimining
oshishi, asab tizimining buzilishi va h.k.) keltirib chiqaradi.
Molxonalardan havoga ajralib turadigan mayda zarrachalar —
changlar ham salbiy ta’sir ko‘rsatadi, changlarga yopishgan holda
juda  ko‘p  mikroorganizmlar  havoga  tarqaladi.  Ko‘pincha,
cho‘chqachilik va parrandachilik fermalari atrofidagi daraxtlarning
qurib qolish holatlari kuzatiladi.
Odatda,  molxonalardan  1,5—2  km.gacha  bo‘lgan  masofada
kuchsiz  va  o‘ziga  xos  molxona  hidi  doimiy  sezilib  turadi.
Molxonalardan  o‘rtacha  200  metrlik  masofada  havoning  yuqori
bakteriologik  ifloslanishi  kuzatiladi.  Shu  sababli,  chorvachilik
majmualaridan tarqalayotgan ifloslangan havoning ta’sirini aniq-
lash va kamaytirish muhim ahamiyat kasb etadi. Masalan, mol-
xonadan 1,5—2 km masofada havodagi ammiak miqdori  0,44 mg/m
3
,
2,5 km masofada  0,40 mg/m
3
, 3 km masofada  0,35 mg/m
3
, 3,5 km
masofada    0—0,22  mg/m
3
.ni  tashkil  qilishi  aniqlangan  (yo‘l
qo‘yilishi  mumkin  bo‘lgan  miqdor  —  0,08  mg/m
3
).  Demak,
chorvachilik inshootlarini aholi yashash joylaridan kamida 4—5
km uzoqlikdagi masofada qurish ekologik xavfsizlikni ta’minlashga
xizmat qiladi.
Chorvachilikda
muhitning
ifloslanishi

188
1. Chorvachilik qaysi tarmoqlarni o‘z ichiga oladi?
2. Nima sababdan chorva mollari kasalliklarga chalinadi?
3. Chorva mollarining asabiylashishiga qaysi omillar kuchli ta’sir ko‘rsatadi?
4. Go‘ng saqlash va undan foydalanish qoidalarining buzilishi nimalarga olib
keladi?
5. Qanday go‘ng sanitariya jihatidan xavfsiz hisoblanadi?
6. Chorvachilikda muhitning ifloslanishi qanday sodir bo‘ladi?
22-bob. QISHLOQ XO‘JALIGI EKOLOGIYASI, TABIATDAN
FOYDALANISH VA ATROF-MUHIT HIMOYASI
Qishloq  xo‘jaligi  ekinlari  va  hayvonlari
ekologiyasi amaliy ekologiyaning eng muhim
yo‘nalishlari  hisoblanadi.  Qishloq  xo‘jaligi
ekologiyasi abiotik va biotik omillarning mada-
niy o‘simliklarga, shuningdek, yer-suvlarda yashovchi organizmlar
to‘dalari tuzilmasi va rivojlanish sur’atiga ta’sirini o‘rganadi.
Qishloq xo‘jaligi ekologiyasi agroekotizimlarda ekinlar hosildor-
ligi  va  hayvonlar  mahsuldorligini  oshirish  maqsadida  biotsenoz
tamoyillarini qo‘llagan holda yangi qishloq xo‘jaligi texnologiyalarini
ishlab chiqadi. Jumladan, sug‘orishda suv tejovchi texnologiyalar,
gen  muhandisligi,  aralash  dehqonchilik,  o‘simliklarni  himoya
qilishning biologik metodi va shu kabilar.
Agroekotizimlar – qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini yetishtirish
maqsadida inson tomonidan sun’iy yaratilgan va muntazam qo‘llab-
quvvatlab turiladigan o‘zgaruvchan ekotizimlar (dalalar, yaylovlar,
polizlar,  bog‘lar,  uzumzorlar  va  h.k.).  Agroekotizimlarda  tabiiy
biotsenozlarga nisbatan tirik organizmlar xilma-xilligi keskin kam
bo‘lib,  inson  tomonidan  madaniylashtirilgan  turlar  esa  sun’iy
tanlash yo‘li bilan doimo qo‘llab-quvvatlab turiladi va ularda o‘z-
o‘zidan ichki tabiiy boshqarilish juda kuchsiz ifodalanadi. Odatda,
agroekotizimlarda tabiiy biotsenozlarga nisbatan biologik mahsuldorlik
ancha yuqori bo‘ladi. Masalan, chalacho‘l yoki dasht fitotsenozlarida
sof,  birlamchi  mahsulot  yiliga  100—1500  g/m
2
.ni  tashkil  qilsa,
?
NAZORAT SAVOLLARI
Agroekotizimlar
va tabiatdan
foydalanish

189
haydaladigan yerlarda bu ko‘rsatkich 4000 g/m
2
.ni tashkil qilishi
mumkin.
Dunyo  yer  resurslarining  30  %  ga  yaqinini  agroekotizimlar
egallagan. Ularda ekinlar hosili va chorvachilik mahsulotlari bilan,
shuningdek, tuproq yemirilishi natijasida moddalar va energiyaning
chiqib  ketishi  (ko‘chishi)  ro‘y  beradi.  Bu  yo‘qotishlar  o‘rnini
to‘ldirish uchun agrolandshaftlarga inson tomonidan qo‘shimcha
oziq  moddalari  (azotli,  fosforli,  kaliyli  va  organik  o‘g‘itlar),
shuningdek,  ijobiy  samarasidan  tashqari,  salbiy  oqibatlar  ham
keltirib  chiqaradigan  pestitsidlar  kiritiladi.  Bular  barqaror
agroekotizimlarni vujudga keltirishga imkon beradi.
Qishloq  xo‘jaligi  ekologiyasining  muhim  vazifalaridan  biri
quyidagi  chora-tadbirlar  orqali  agroekotizimlarning  biologik
imkoniyatlarini faollashtirishdan iborat:
•  o‘simlik  va  hayvonlarning  moslashgan  navlari  va  zotlari
seleksiyasi;
• almashlab ekishdan foydalanish;
• agroekotizimlarning biologik xilma-xilligini ko‘paytirish;
• qishloq xo‘jaligi ekinlari tuzilmasini ekologik maqbullashtirish.
Hech bir ishlab chiqarish qishloq xo‘jaligidek atrof-muhit bilan
bevosita va mustahkam bog‘lanmagan. Qishloq xo‘jaligida amalga
oshiriladigan  har  qanday  chora-tadbir  mahalliy  tabiiy  sharoitlar
va resurslarni  qat’iy hisobga olishni taqozo qiladi hamda atrof-
muhitga u yoki  bu darajada ta’sir ko‘rsatadi.
Qishloq  xo‘jaligi  ishlab  chiqarishi  jarayonida  mahalliy  tabiiy
sharoitlar va tabiatni muhofaza qilish qoidalarini e’tiborga olmaslik,
agrotexnikadan noto‘g‘ri va qo‘pol foydalanish, agrotexnologiyalar
buzilishiga yo‘l qo‘yish atrof-muhit sifatiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
Oqibatda qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishi atrof-muhitga kuchli
ta’sir  ko‘rsatuvchi  omilga  aylanadiki,  bu  muayyan  hududlar
tabiatida jiddiy o‘zgarishlar sodir qiladi:
• haydalma  yer  maydoni  va  yaylov  chorvachiligi  kengayishi
oqibatida uzoq tadrijiy rivojlanish jarayonida vujudga kelgan tabiiy
ekotizimlar — biotsenozlar o‘rnini inson tomonidan sun’iy yaratil-
gan ekotizimlar— agrotsenozlar tobora ko‘p egallay boshlaydi;

190
• qo‘riq  yerlarning  o‘zlashtirilishi,  to‘qay  va  o‘rmonzorning
yo‘qolishi, ko‘llarning qurishi kabilar natijasida yovvoyi hayvonlar,
qushlar va hasharotlarning tabiiy yashash muhiti buzilib, ularning
oziq manbayi qisqarishi bois boshqa joylarga ko‘chib ketishi yoki
turlar soni va xilma-xilligi kamayishi kuzatiladi;
• tabiiy o‘simliklar qoplamining buzilishi va yerga noto‘g‘ri ishlov
berish  tufayli  tuproqlar  tarkibi  o‘zgaradi,  unumdorligi  pasayadi,
namligi kamayib, havoda chang zarrachalari ko‘payishi ro‘y beradi;
• ekinlarni  sug‘orish  usullari  va  me’yorlariga  rioya  qilmaslik
dalalarning ortiqcha namlanishi va ikkilamchi sho‘rlanishiga, suv
isrofgarchiligiga olib keladi;
• mineral o‘g‘itlar va kimyoviy vositalardan me’yoridan ortiq
foydalanish  va  ularni  ishlatish  qoidalariga  rioya  qilmaslik  atrof-
muhitning tabiatga yot bo‘lgan xilma-xil moddalar bilan ifloslanishi
va tirik organizmlar hayot faoliyati buzilishiga sababchi bo‘ladi;
• yirik chorvachilik va parrandachilik inshootlari qurilishi atrof-
muhitning chiqindilar bilan ifloslanish imkoniyatlarini oshiradi;
• yaylovlardan tartibsiz foydalanish va chorva mollarini ortiqcha
o‘tlatish ular maydonining qisqarishi va mahsuldorligi pasayishiga,
undagi ayrim o‘simlik turlari yo‘qolib ketishiga olib keladi;
• qishloq xo‘jaligi texnikasi va transport vositalaridan epsizlik va
noshudlik bilan foydalanish tuproqning zichlashuviga, nam saqlash
hamda  suv  o‘tkazuvchanlik  xossalari  buzilishiga,  muhitning
yonilg‘i-moy qoldiqlari hamda zaharli gazlar bilan ifloslanishiga
olib keladi.
Yuqorida ta’kidlangan salbiy holatlarning oldini olish yoki ularni
to‘liq  bartaraf  qilish  uchun  qishloq  xo‘jaligi  ishlab  chiqarishini
tabiatdan to‘g‘ri foydalanishning quyidagi asosiy yo‘nalishlari bilan
birga qo‘shib olib borish talab etiladi:
• dehqonchilik tarmoqlarini mahalliy tabiiy sharoitlar, shuning-
dek, ularning atrof-muhitga ta’sir ko‘rsatish imkoniyatlarini hisob-
ga olgan holda tashkil qilish va rivojlantirish;
• yer-suv, nabotot va hayvonot dunyosi, mahalliy va mineral
o‘g‘itlar hamda yonilg‘i-moylash vositalaridan unumli va tejamli
foydalanish;

191
•  mahalliy  o‘simlik  va  hayvonot  dunyosini  tabiatning  irsiy
boyligi, agroekotizimlarni biosfera tarkibiy qismi sifatida muhofaza
qilish;
• dehqonchilik va chorvachilikni tashkil etishda ekologik omillar
va tabiat muhofazasi tadbirlarini qat’iy hisobga olish;
• melioratsiya  ishlarini  tabiatni  muhofaza  qilish  talablariga
muvofiq amalga oshirish va ihota daraxtzorlari maydonini kengay-
tirish;
• sanoat,  transport  va  yo‘l  qurilishi  tufayli  buzilgan  yerlarni
qayta tiklash va ulardan qishloq xo‘jaligida samarali foydalanish;
• yaylovlar va tabiiy yem-xashak maydonlari holatini yaxshilash;
• qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini qayta ishlashda kamchiqitli va
chiqitsiz texnologiyalarga o‘tish;
• mineral  o‘g‘itlar  va  kimyoviy  vositalardan  foydalanishning
yangi usullarini qo‘llash asosida atrof-muhit ifloslanishini kamay-
tirish;
• tuproq,  suv  va  havo  sifati  hamda  holatini  doimiy  nazorat
qilish.
Qishloq  xo‘jaligi  ishlab  chiqarishini  ekologik  rivojlantirishga
yangicha yondashuvlardan biri – kam chiqitli va chiqitsiz texno-
logiyalarni yaratish va joriy etish hisoblanadi.
Qishloq xo‘jaligida chiqitsiz texnologiya – bu qishloq xo‘jaligi
mahsulotlari  ishlab  chiqarishning  shunday  usuliki,  unda  «xom-
ashyo resurslari (yer-suv va h.k.) – ishlab chiqarish  (agrotexnolo-
giyalar,  mahsulotlar  va  h.k.)  –  iste’molchi  (odam,  iqtisodiyot
tarmoqlari va h.k.) – ikkilamchi resurslar (quruq poya, chiqindilar
va h.k.)» majmuyida xomashyo va energiyadan oqilona va har
tomonlama foydalaniladi, ya’ni atrof-muhitga ko‘rsatiladigan antro-
pogen ta’sirlar mazkur majmuaning me’yorida ishlab turishini
buzmaydi.
Qishloq xo‘jaligida eng kam miqdorda qattiq, suyuq va gazsimon
chiqindilar ajralib chiqishiga imkon beruvchi texnologiyalar – kam
chiqitli texnologiyalarga o‘tish ham dolzarb vazifalardan biri sanaladi.
Bu  atrof-muhitga  antropogen  ta’sirlarni  mumkin  qadar  kamay-
tirishga imkon beradi.

192
Keyingi  yillarda  mikroorganizmlar  yordamida  mahsulotlar
yaratishga asoslangan biotexnologik jarayonlarga qiziqish kuchay-
moqda. Ayni paytda biotexnologiyalar atrof-muhit muhofazasida
keng qo‘llanilmoqda:
• oqova suvlar va maishiy chiqindilarni anaerob bijg‘ish yor-
damida foydalanishga qayta tiklash;
• tabiiy va oqova suvlarni organik va anorganik birikmalardan
biologik tozalash;
• ifloslangan  tuproqlarni  mikroblar  yordamida  qayta  tiklash,
oqova suvlar cho‘kindilari tarkibidagi og‘ir metallar ta’sirini yo‘qo-
tishga layoqatli mikroorganizmlar yaratish;
• o‘simlik chiqitlaridan (to‘kilgan barglar, poxol va h.k.) organik
o‘g‘itlar tayyorlash (biologik oksidlanish) va h.k.
Atrof-muhit  sifati  tushunchasi  orqali
tabiiy muhit xususiyatlarining inson ehtiyoj-
lari va texnologik talablarga muvofiqlik da-
rajasi tushuniladi. Òabiat muhofazasiga oid
barcha tadbirlar asosiga atrofdagi tabiiy muhit sifatini me’yorlash
tamoyili qo‘yilishi lozim. Bu atama insonning atrofdagi tabiiy muhitga
yo‘l  qo‘yiladigan  ko‘lamda  ta’sir  ko‘rsatish  me’yorlari  (ko‘rsat-
kichlari)  o‘rnatilishini  ifodalaydi.
Òabiiy muhit sifatini belgilaydigan ekologik me’yorlarga rioya
qilish quyidagilarni ta’minlaydi:
• aholining ekologik xavfsizligini ta’minlash;
• odam, o‘simlik va hayvonlarning genetik fondini saqlash;
• tabiiy resurslardan to‘g‘ri foydalanish va ularni qayta tiklash.
Ekologik me’yorlarning boshlang‘ich qiymati (kattaligi) qan-
chalik kam (kichik) bo‘lsa, atrofdagi tabiiy muhit sifati shuncha
soz (yuqori) bo‘ladi.
Atrofdagi tabiiy muhit sifati va unga ta’sir ko‘rsatishning asosiy
ekologik me’yorlari:
sanitariya-gigiyena  me’yorlari:
• zararli moddalarning ruxsat etilgan  chegaraviy  ulushi;
• tabiiy (fizikaviy) ta’sirlarning (shovqin, tebranish, ionlashgan
nurlanish va h.k.) ruxsat etilgan darajasi;
Atrof-muhit sifatini
me’yorlash

193
xo‘jalik-ishlab  chiqarish  me’yorlari:
• zararli moddalarning ruxsat etilgan  otqindilari;
• zararli moddalarning ruxsat etilgan  tashlamalari;
• tabiiy muhit tarkibiy qismlarining ruxsat etilgan  istisnolari;
• ishlab  chiqarish  va  iste’mol  chiqindilari  hosil  bo‘lishining
belgilangan me’yorlari;
majmuiy  ko‘rsatkichlar:
• atrofdagi tabiiy muhitga ruxsat etilgan antropogen yuklama.
Ruxsat etilgan  chegaraviy  ulush (RECHU) – tuproq, havo va
suv muhitidagi ifloslantiruvchi moddalarning odamga doimiy yoki
vaqtincha ta’sir ko‘rsatganda uning salomatligiga ta’sir etmaydigan
va avlodlarida noqulay oqibatlar keltirib chiqarmaydigan miqdori.
Rivojlangan  mamlakatlarda  kimyoviy  moddalarning  suv
havzalari uchun 1900 ga yaqin, atmosfera havosi uchun 500 dan,
tuproqlar  uchun  130  dan  ortiq  RECHU  belgilangan.  RECHU
atrof-muhitni majmuiy tekshirishlar asosida o‘rnatiladi va tegishli
tashkilotlar tomonidan doimiy nazoratga olinadi. RECHU o‘zgar-
mas, doimiy miqdor emas, u vaqt-vaqti bilan qayta ko‘rib chiqiladi
va zaruriyatga qarab, aniqliklar kiritilib boriladi. Òegishli me’yorlar
tasdiqlanganidan keyin yuridik kuchga kiradi.
Ishlab chiqarish korxonalari uchun atmosferaga chiqariladigan
yoki suv havzasiga tashlanadigan zararli moddalarning ruxsat etilgan
otqindi  yoki  tashlamalarning  eng  ko‘p  miqdori,  shovqin,  teb-
ranish, magnit maydoni kabi zararli fizikaviy ta’sirlar uchun ruxsat
etilgan chegaraviy daraja belgilanadi.
Atrofdagi  tabiiy  muhit  sifatini  belgilaydigan  asosiy  majmuiy
me’yor — antropogen yuklamaning ruxsat etilgan me’yori hisob-
lanadi. Bu me’yor — ekologik tizimlar barqarorligini buzmagan
holda tabiiy resurslar yoki majmualarga mumkin bo‘lgan eng ko‘p
antropogen ta’sirlarni o‘z ichiga oladi.
Ekologik tizimlarning antropogen ta’sirlarga umumiy chidam-
liligini baholashda quyidagi omillardan foydalaniladi:
• ekologik tizimdagi jonli va jonsiz organik moddalar zaxirasi;
• ekologik tizimda organik moddalar hosil bo‘lishi samaradorligi
yoki o‘simliklar qoplami mahsulotlari;

194
• ekologik tizimdagi turlar xilma-xilligi.
Ekolog olimlar fikricha, nabotot, hayvonot va  odam yashash
muhitining barqarorligi, birinchi navbatda, tirik organik moddalar
massasi, uning asosiy qismi — fitomassa (daraxtlar, o‘t o‘simliklari
va  h.k.)  bilan  aniqlanadi.  Fitomassa  qancha  ko‘p  bo‘lsa,  muhit
shuncha  barqaror  bo‘ladi.  Ekotizim  tur  va  tuzilmaviy  jihatdan
qanchalik xilma-xil bo‘lsa, uning antropogen ta’sirlarga bardosh
berish xususiyati shuncha kuchli bo‘ladi.
Òabiiy muhitning ekologik tizimlar ishini buzmagan holda u
yoki  bu  darajadagi  antropogen  yuklamalarga  bardosh  berish
qobiliyati «tabiiy muhit sig‘imi» yoki «hududning ekologik sig‘imi»
deyiladi.
Atrofdagi  tabiiy  muhitga  ruxsat  etilgan  antropogen  yuklama
haqidagi  tushuncha  tabiatdan  foydalanish  asosini  tashkil  qilishi
lozim.  Shu  nuqtayi  nazardan  ekstensiv  (sifatni  e’tiborga  olmay,
faqat  miqdorni  oshirishga  qaratilgan)  va  muvozanatli  tabiatdan
foydalanish farqlanadi.
Òabiatdan ekstensiv foydalanish – bunda ishlab chiqarishning
o‘sishi tabiiy majmualarga muttasil kuchayib boruvchi antropogen
yuklamalar hisobiga ta’minlanadi va bu yuklamalar hajmi ishlab
chiqarish miqyosiga nisbatan tez oshib boradi. Òabiatdan ekstensiv
foydalanish  tabiiy  majmualarning  to‘liq  buzilishiga  olib  kelishi
mumkin.
Òabiatdan  muvozanatli  foydalanish  –  bunda  tabiiy  muhitga
ko‘rsatiladigan umumiy antropogen yuklama tabiiy tizimning o‘z-
o‘zidan  tiklanish  imkoniyatidan  oshib  ketmasligi  uchun  jamiyat
tomonidan nazoratga olinadi va tartibga solinadi. Demak, tabiiy muhit
sifatini boshqarish (tartibga solish) ekologik nuqtayi nazardan ruxsat
etilgan antropogen yuklamalarni aniqlashdan boshlanishi, minta-
qaviy  tabiatdan  foydalanish  esa  tegishli  hududning  ekologik
«chidamliligi»ga muvofiq bo‘lishi lozim.
O‘zbekistonda sobiq sho‘ro tuzumi davrida tabiatdan ekstensiv
foydalanish ustun bo‘lib, paxtadan yuqori hosil olish maqsadida har
yili gektariga o‘rtacha 50 kg pestitsid (xorijiy davlatlarda 2—3 kg),
20—30  kg  defoliant  va  desikant  (xorijiy  davlatlarga  nisbatan  bir

195
necha o‘n marta ko‘p), 400—500 kg azotli mineral o‘g‘it (xorijiy
davlatlarda  150—250 kg) belgilangan me’yorlardan bir necha marta
ortiq ishlatilgan. 30—40 yil davomida bunday holatning uzluksiz
takrorlanib turishi deyarli barcha ekin maydonlari va atrof-muhitni
haddan ziyod ifloslangan, tuproq va suvlar tarkibi buzilgan. Atrof-
muhitga tushgan pestitsidlarning yemirilish davri 50 yildan ortiq
ekanligi hisobga olinsa, muammoning qanchalik jiddiyligi ma’lum
bo‘ladi.
O‘sha davrda samolyot, maxsus traktorlardan paxta va boshqa
ekin dalalariga purkalgan minglab tonna «zaharli yomg‘irlar» hamda
azotli mineral o‘g‘itlar natijasida chorva mollari yem-xashakdan,
baliqlar suvdan, qushlar va hasharotlar havodan zaharlanib, o‘lish
holatlari  bot-bot  kuzatilgan.  Oqibatda,  ayrim  hududlarda  tirik
organizmlar uchun o‘ta xavfli ekologik vaziyatlar vujudga kelgan.
Mustaqillik yillarida atrofdagi tabiiy muhit sifatini yaxshilash
masalasiga alohida e’tibor qaratilib, tabiatdan muvozanatli foyda-
lanishga faol kirishilgan.
O‘zbekiston hududida atmosfera havosi
tarkibiga tabiiy va antropogen ifloslanish man-
balari  ta’sir  ko‘rsatadi.
O‘zbekiston  chang  bo‘ronlari  tez-tez  ku-
zatiladigan Qizilqum, Qoraqum va Orol dengizining qurigan qismi
(Orolqum) kabi aerozollar (qattiq zarrachalar) atmosferaga doimiy
ko‘tarilib  turadigan  yirik  tabiiy  sahrolar  mintaqasida  joylashgan.
Òarkibida  oltingugurt,  uglerod  va  azot  oksidi  bo‘lgan  aerozollar
havoni tabiiy ifloslantiruvchi asosiy manbadir. Shu sababli, hudud-
larda keng ko‘lamli fitomelioratsiya ishlari va ihota daraxtzorlari barpo
etish  havoga  aerozollar  ko‘tarilishining  oldini  oladigan  samarali
tadbirlardan biriga aylangan.
Yog‘inlar (shudring, qirov, yomg‘ir, jala, do‘l, qor), ularning
miqdori va yer yuzasida taqsimlanishi, takrorlanib turishi va jadalligi
havodagi o‘zgarishlarni ifodalaydigan muhim ekologik mezonlardan
biridir. Yog‘in miqdori atmosfera havosi tozaligi hamda tabiiy va
antropogen  landshaftlar uchun xavfli hodisa — qurg‘oqchilikni
kuzatishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Atmosfera havosini
himoya qilish

196
Qurg‘oqchilik  paytida  tuproqning  sho‘rlanishi  va  yemirilish
jarayoni  kuchayadi,  ko‘llarda  suv  hajmi  kamayadi.  Yog‘inlar