Ekologiya va botanika kafedrasi botanika fanidan

2.3 Deyteromitsitlar yoki takomillashmagan zamburug‘lar sinfi
Deuteromycetes Bu zamburug‘lar ko‘p hujayrali mitseliyga ega bo‘lib, gaploid bosqichidan keyin rivojlanadi. Jinssiz ko‘payish natijasida hosil bo‘lgan konidiyalar vositasida tabiatda tarqaladi va tuproqda saqlanadi. Takomillashmagan zamburug‘larning jinsiy ko‘payishi xaltachali, bazidiyali yo‘l bilan bo‘lsa-da, ular tabiatda hayot davomida kam kuzatiladigan jarayon hisoblanadi. Bu zamburug‘laming ayrim vakillari spora hosil qilmasdan, faqat steril mitseliy hisobiga ham ko‘payadi.
Takomillashmagan zamburug‘lar qishloq xo‘jalik ekinlarida turli xavfli kasalliklarni keltirib chiqaradi. Kasallangan o‘simliklarda chirish, dog‘lanish, so‘lish belgilari namoyon bo‘ladi.
Zamburug‘larning konidiyalari hosil bo‘lishi, tuzilishi va o‘lchamiga ko‘ra har xil bo‘lib, ular tarqalishida, o‘simliklarni kasallantirishda asosiy rol o‘ynaydi. Konidiyalar hosil qilish usuliga ko‘ra takomillashmagan zamburug‘lar quyidagi uchta t a r t i b g a b o ‘ l i n a d i : g i f o m i t s e t l a r , m e l a n k o n l i l a r v a peknidiyalilar.
Gifomitsetlar tartibi - Hyphomycetales.
Gifomitsetlarning konidiya hosil bo‘lishi kasallantirilgan o‘simlik organlarining tashqarisiga chiqqan mitselial stromada yoki mog‘orda hosil bo‘ladi. Konidiya bandlari qisqa yoki uzun, oddiy yoki shoxlangan, bir 137
hujayrali, ko‘p hujayrali, ovalsimon, elli pissimon, i psimon, rangsiz yoki rangli bo‘ladi. Gifomitsetlar tabiatda, tuproqda, suvda,
havoda keng tarqalgan bo‘lib, turli qishloq xo‘jalik o‘simliklarida kasalliklar keltirib chiqaradi.
Botrytis turkumi vakillari shoxlangan konidiya bandlari hosil qilib, konidiyasi bir hujayrali, dumaloq, konidiya bandi oxirida boshcha hosil qiladi. Botrytis turkumi vakillaridan B. cinerea va B.allii turlari karam, sabzi, uzum, qulupnayda qo‘ng‘ir chirish kasalligini keltirib chiqaradi.
Verticillium turkumi vakillari mutovkasimon, shoxlangan, konidiya bandlarini hosil qilib, kopidiyasi bir hujayrali, elli pssimon, rangsiz, keyinchalik jigarrangda bo‘ladi. Bu turkum vakillari 400 dan ortiq turdagi o‘simliklarda so‘lish kasalligini keltirib chiqaradi Fusarium turkumining tabiatda 29 ta tur, 27 ta tur xillari mavjud bo‘lib, konidiyalari elli pssimon, o‘roqsimon, limonsimon shakldagi makro va mikrokonidiyalar hosil qiladi. Konidiyalar ko‘p hujayrali, rangsiz, 3 — 5 — 8 ta to‘siqchali bo‘ladi. Bu turkum vakillari Respublikamiz sharoitida 57 ta turdagi madaniy o‘simliklar va begona o‘tlarda fuzarioz kasalligini keltirib chiqaradi.
Cladosporium turkumi vakillarining konidiya bandlari kam shoxlangan, rangli, to‘siqchali, konidiyalari bir hujayrali, bir to‘siqchalidir. Cl. fulvum pomidor bargida qo‘ng‘ir dog‘lanish, Cl. cucumerinum bodring bargida qo‘ng‘ir dog‘lanish kasalligini keltirib chiqaradi.
Alternaria turkumi vakillari konidiya bandlari oddiy yoki noto‘g‘ri shoxlangan bo‘lib, unda konidiyalar, bittadan yoki to‘p bo‘lib joylashadi. Konidiyasining shakli to‘g‘nog‘ichsimon, teskari to‘g‘nog‘ichsimon, tuxumsimon shaklda bo‘lib, ko‘ndalang to‘siqchalar hosil qiladi. Alternaria brassicae karam urug‘ining qora dog‘lanishi, A.radicina sabzining qora chirish kasalligini keltiribchiqaradi.
O‘simlik va kasallik qo‘zg‘atuvchilar orasidagi o‘zaro munosabatlar O‘simliklardagi barcha irsiy belgilar, jumladan, kasalliklarga chidamlilik xususiyatlari genlar vositasida nazorat qilinishini Bifferen (1917) birinchi bo‘lib aytgan edi. Shu asosda Amerika fitopatologi Stekmen tomonidan zamburug‘ turli populatsiyalarining g‘alla ekinlari turlarida va novlarida parazitlik qilish xususiyatini aniqlagan.
Natijada zamburug‘larning yangi rassalarning hosil bo‘lishi bilan o‘simlik chidamliligini yo‘qolish qonuni aniqlandi va o‘simliklarning immunitet xususiyatlarini genetik o‘rganishlarsiz aniqlash mumkin emasligi aniqlandi. O‘simlik kasallik qo‘zg‘atuvchisi orasidagi munosabatning namoyon bo‘lishida kasallikka chidamlilik va beriluvchanlik hususiyatida potogen bilan o‘simlik
orasida vujudga keladigan munosabatlar bilan birga ekologik sharoit ham asosiy rol o‘ynaydi.
Bu borada evolutsion jarayonda vujudga kelgan munosabatlarni aniqlay bilish muhimdir.
Seleksiya ishini amalga oshirishda seleksioner olimlar yuksak o‘simliklar bilan, patogen mikroorganizmlarning patogenlik xususiyatining evolutsiyasini ham nazarda tutishi zarur.
Tuproqdagi mikroorganizmlar populatsiyasining tarkib topishida ularning biologik va fiziologik xususiyatlari muhim rol o‘ynaydi.
Bir xil taksonomik birlikka mansub o‘simlik morfologik xususiyatlariga qarab bir turga birlashtirilsada, ular biologik xususiyatlari bilan bir-biridan keskin farq qiladigan sof liniyalarni hosil qiladi. Masalan, Eriksson (1894) morfologik bir xil bo‘lgan zang zamburug‘ining (Pucciniaceae) bug‘doy va arpaga nisbatan 6 tamaxsus forma hosil qilishini aniqlagan.
Bu maxsus formalar o‘z navbatida fiziologik rassalarni hosil qiladi. Bu rassalar sof liniyalarni hosil qiladi. Sof liniyalar yuksak va tuban o‘simliklarning barchasida mavjuddir. Mikroorganizmlarda sof liniyalar monosporali kulturalar olish yo‘li bilan hosil qilinadi. Mikroorganizmlarda esa bir hujayrali kultura— bioti plar deyiladi. Har qanday bioti pda bitta hujayradan yoki bitta sporadan hosilbo‘lgan mikroorganizmlar guruhi tushuniladi. Tabiatda o‘simlik bioti plari mikroorganizm bioti plari bilan birga hayot kechiradi. Seleksioner olimlar tozabioti p o‘simlik bilan ish lasa-da, toza bioti p mikroorganizm bilan ishlash imkoni bo‘lavermaydi. Ayrim haqiqiy parazitlar sun’iy oziqa muhitida o‘smaganligidan ularning fiziologik rassalari pustulalardagi sporalardan olinib, ularni genetik bir xil deb tushuniladi.
O‘simlik va kasallik qo‘zg‘atuvchi mikroorganizmlarning turlar orasidagi munosabatlarining evolutsion takomillashib borishi:
Ultrabinafsha nurlar ta’sirida Pullularia pullulans zamburug‘I mutantlarining hosil bo‘lishi. Yuqoridan chapga shtammning dastlabki koloniyasi. kasalikka beriluvchan bo‘lsa, tuproqdagi patogen zamburug‘lar miqdori ortib ketadi, o‘simlik kasallikka chidamli bo‘lsa, kasallik qo‘zg‘atuvchi mikroorganizmlar miqdori kamayib ketadi.
Masalan, Respublika sharoitida g‘o‘zaning o‘rta tolali navlarini vertitsillium zamburug‘i to‘liq kasallantirish xususiyatiga ega bo‘lgan. Ekin dalalarida bir xil navni bir joyda muntazam yetishtirish ham shunday salbiy oqibatlarga olib keladi. Natijada tuproqda patogen turdagi zamburug‘larning agressiv namunalari to‘plana boshlaydi.
Alternaria solani zamburug‘i morfologik xususiyatlarining o‘zgarishi. Tabiatda esa yovvoyi o‘simliklar biotsenozida ma’lum turdagi mikroorganizmlar tarqalishiga to‘liq sharoit yaratilgan bo‘lmaydi. Natijada kasallik tarqalishi va agressivligi doimo chegaralanib boradi. Masalan, kauchukli geveya o‘simligi Amerikaning tabiiy sharoitidagi changalzorlarda Dothidiella ulie zamburug‘i bilan kam kasallangan, Amerikadagi madaniy ekinzorlarda doimiy ekilgan dalalarda kasallikbarcha o‘simliklarni to‘liq kasallantirgan.
Ximel o‘simligida 1901-yilda soxta un shudring kasalligi aniqlangan. Bu kasallik 1920-yilda Yaponiyadan Angliyaga olib kelingan, undan Yevropaga va MDH davlatlariga tarqalib ketgan soxta un shudring kasalligining iqtisodiy zarari yildan yilga ortib bormoqda.
Uzumda uchraydigan un shudring zamburug‘i kasalligining qo‘zg‘atuvchisi 1845- yilda Shimoliy Amerikadan Angliyaga ko‘chat bilan kelib, keyinchalik butun ekinlarni un shudring kasalligi tufayli qurib qolishiga sabab bo‘lgan. Respublikamiz sharotida g‘o‘zada uchraydigan fuzarioz kasalligi tut, mevali daraxtlarni, poliz ekinlarini, rezovor mevalarni va boshqa o‘simliklarni kasallantirmoqda.
N.I. Vavilov fikricha, o‘simliklarning kelib chiqish markazlarida uchraydigan kasalliklari uni keltirib chiqaruvchi parazitlarning ham kelib chiqish markazlari hisoblanadi. Masalan, bug‘doyda uchraydigan poyaning qo‘ng‘ir va sariq zang
kasalligiga bug‘doyning Triticum dicocum turi chidamli bo‘lganligi sababli yangi navyaratishda ulardan seleksiya ishlarida foydalanish maqsadga muvofiqdir. Kartoshkada uchraydigan fitoftora (Phytophthora infestans) kasalligi Meksika va Gvatemalada oospora hosil qilish tufayli bu joylarda jinsiy yo‘l bilan keng tarqaladi. Meksikada yovvoyi kartoshka bilan kasallik qo‘zg‘atuvchi parazitlar orasida tabiiy muvozanat tashkil topgan, shuning uchun bu navlardan seleksiya ishida foydalanish maqsadga muvofiqdir.
O‘simliklardagi bunday xususiyatlarni o‘rganish asosida Respublikamizda meva navlarini yaratishda yovvoyi navlarni madaniy navlar bilan chatishtirilib, yangi navlar hosil qilish muhim ilmiy va amaliy ahamiyatga ega. Tabiatda uchraydigan mikroorganizmlar bioti plarida agressivlik va virulentlik xususiyati bilan keskin farq qiladigan turlar mavjud. Har xil turdagi o‘simliklarni chatishtirish jarayonida ona o‘simlik xususiyatlari yangi navga o‘tish imkoniga ega bo‘ladi.
Masalan, bug‘doy va suli chatishtirilganda agressiv turning xususiyati chidamli navda ustunlik qilsa, virulentlik xususiyati unda passivlikni keltirib chiqaradi. Virulentlik xususiyati zamburug‘ning moslasha bilish xususiyatiga sabab bo‘ladi. U qancha miqdorda navni kasallantirishini bilish imkonini beradi. Bu xususiyat zamburug‘ geni — yadro elementi bilan bog‘liq bo‘lib, o‘simlik chidamliligi va patogen verulentligiga bog‘liq hisoblanadi.
Har qanday o‘simlikning kasallikka chidamlilik darajasi kasallik qo‘zg‘atuvchi zamburug‘larning verulentlik darajasiga uzviy bog‘liqdir