Ekologiya va s u V

11

---

2-mavzu I
“KLASTER”
12

---

2-mavzu II
13

---

2-mavzu III

---

3 - mavzu. Atmoferaga, suvga, tuproq qatlamiga, hayvonot va o'sim lik 
dunyosiga bo'ladigan ta ’sirlarni baholash.
M aqsad: Tabiat komponentlari - atmosferaga, suvga, tuproqga va biologik 
resurslarga bo'ladigan salbiy ta’sirlarni ekologik ekspertiza nuqtayi nazardan 
baholashni o'rgatishdan iborat
M ashg'ulot rejasi: 
1. 
Atmosfera havosiga bo'ladigan ta ’sirlarni baholash.
2. 
Suv resurslariga bo'ladigan ta ’sirlarni baholash.
3. 
Yer resurslariga bo'ladigan ta ’sirlarni baholash.
4. 
Biologik resurslarga bo'ladigan ta ’sirlarni baholash.
1. 
Atmosfera havosiga bo'ladigan ta ’sirlarni baholash
Atrof-muhitning ekologik holati va hududlarda ekologik muvozanatning 
buzilishi ko'p jihatdan atmosferaga antropogen ta’sirning salbiy xususiyatlari bilan 
belgilanadi. O'zbekistonda 35 mingdan ko'proq havoni bulg'ayotgan doimiy 
manbalar bo'lib, ularning faqat yarmiga yaqini chang va zaharli gazlarni 
ushlagichlar bilan jihozlangan, 1,5 mingta manbalar chang ushlagich qurilmalar 
bilan jihozlanmagan. Mavjud qurilmalarning o'rtacha samaradorligi ham 60-70% 
oshmaydi. Bulardan tashqari atmosferaning avtomobillar tomonidan ifloslanishi 
ayniqsa shaharlarda katta ko'rsatkichlarga ega.
Respublikada har yili atmosferaga doimiy va harakatlanuvchi manbalardan 
chiqariladigan ifloslantiruvchi chiqindi miqdori 1,8 mln tonnani tashkil etadi. 
Atmosferaga chiqarilgan chiqindilar umumiy miqdorida sanoat tarmoqlarining 
ulushi (% hisobida) quyidagicha taqsimlangan: isitish sanoati 40, elektro 
energetika-28, metallurgiya-14, qurilish industriyasi-5, kimyo sanoati-3.
Doimiy manbalardan atmosferaga 150 xildan ortiq ifloslantiruvchi moddalar 
chiqariladi. Atmosfera havosidagi eng ko'p zaharli moddalar sanoat zonalariga 
yaqin joylashgan (yoki o'sha tomondan shamol esganda) turar-joy rayonlarida 
bo'lib, bu yerda standartlarda ko'rsatilgan miqdordan ancha yuqori bo'lishi 
kuzatilgan. Olmaliq, Chirchiq, Navoiy, Samarqand va Farg'ona Shaharlarida 
kimyo va metallurgiya sanoati korxonalarining kimyoviy moddalari atmosfera 
havosini eng ko'p darajada ifloslaydi. Yirik shaharlarda atmosfera havosini 
ifloslovchi 
asosiy omil 
shahar transportidir. 
Masalan Toshkent 
shahri 
atmosferasining ifloslanishida shahar transportining hissasi 80% dan ortadi. 
Umuman respublika bo'yicha atmosferaga chiqariladigan ifloslantiruvchi 
moddalarning 53% avtomobil transporti hissasiga to'g'ri kelali (0,98 mln t). 
Respublika doimiy manbalaridan chiqadigan chiqindilarning 84% Toshkent, 
Qashqadaryo, Buhoro, Farg'ona, Navoiy viloyatlari hissasiga to'g'ri keladi.
Tabiiy ifloslantiruvchi manbalar qatoriga Qizilqum va Qoraqum sahrolari, 
Orol dengizining qurib borishi tufayli paydo bo'lgan «Orolqum» chang va tuz
15

---

sahrosi kiradi. Surxondaryo viloyatining ko'plab tumanlari Tojikiston alyuminiy 
zavodining (Mirzo Tursunzoda shahri) zaharli chiqindilardan katta zarar 
ko'rmoqdalar.
Atmosferaning ifloslantiradigan manbalar va ularning zararlari ustidan 
ekologik ekspertiza nazoratini amalga oshirishda quyidagi chora-tadbirlarni amalga 
oshirishga alohida e’tibor berish lozim: a) eng yirik ifloslantiruchi korxonalar 
tomonidan atmosferaga chiqindi chiqarib tashlashni maksimum qisqartirish; b) 
muntazam ravishda avtotransportda yongan gazlarning chiqarilishiga qarshi 
kurash; v) korxonalarda texnologiya jarayonlarini takomillashtirish, zamonaviy va 
mukammal havo tozalagich moslamalardan foydalanish; g) atmosfera havosining 
tozaligi ustidan nazoratni kuchaytirish.
2. 
Suv resurslari
Suv resurslari O'zbekistonning qurg'oqchil keskin kontinental iqlimli, 
hududlarida cho'llar hukumron mavqega ega bo'lgan sharoitda hayotiy muhim 
ahamiyatga ega. Mamlakatda har yili 60 kub km hajmda suv sarflanadi. 
O'zbekistonda foydalaniladigan daryo suv oqimlarining asosiy qismi (85%) 
Qirg'iziston va Tojikiston tog'laridan boshlanadi. Suvdan oqilona foydalanmaslik, 
uning ifloslanishi, sifati pastligi va yetishmasligi bir qator muammolarni keltirib 
chiqarmoqda. Bularga quyidagilar kiradi: a) ko'plab oqar suvlarning va yer osti 
suvlarining ifloslanganligi. Masalan, aniqlangan yer osti chuchuk suvlarining 40% 
ichishga yaroqsiz holga kelib qolgan; b) aholining ichimlik suvi bilan yetarli 
ta’minlanmaganligi. Umuman mamlakatning uchdan bir qismining aholisi davlat 
standartlariga to'g'ri kelmaydigan ichimlik suvini iste’mol qilmoqda; v) 
sug'orishda suvdan tejamkorlik bilan foydalanmaslik. Oqib kelayotgan suvning 
40% sug'orish tarmoqlarida va qariyb 20% sug'orish jarayonida yo'qotiladi. Suv 
tanqis sharoitda dalani ortiqcha sug'orish yerning sho'rlanishiga, yer osti 
suvlarining yer yuzasiga yaqinligi va boshqa sabablarga ko'ra aholi yashaydigan 
joylarning suv ostida qolishiga olib keladi; g) yer yuzasidagi suvning ifloslanishi. 
Sug'oriladigan dehqonchilik yer yuzasidagi suvni ifloslovchi asosiy manba bo'lib, 
jami suvning 78%ini, sanoat 18%ini, kommunal xo'jalik 4% ini ifloslaydi. 
Kollektor-zovurda oqayotgan suvning deyarli yarmi respublika oqar suv 
tarmoqlariga va suv havzalariga tushadi; d) komunnal xo'jaligi va sanoat oqavalari. 
Qishloqlardan oqib chiqadigan oqava suvlar hech qayerda tozalanmaydi va u oqar 
suvlarni, suv havzalarini bakteriyalar bilan zararlaydi. Kanalizatsiya tarmoqlarini 
qurish suv ta’minotiga nisbatan ancha orqada qolmoqda. Masalan, shahar 
aholisining 54%, qishloq aholisning 3%igina kanalizatsiya bilan ta’minlangan. 
Sanoat korxonalari jami suvning 20% dan kamrog'ini ishlatsa ham ular joylarda 
muhitni ifloslaydigan xavfli manbalarni vujudga keltiradi.
16

---

3. 
Yer resurslariga bo'ladigan ta ’sirlarni baholash.
O'zbeksitonning yer resurslari g'oyat xilma-xil bo'lib, ular cho'l tekislik 
zonasi (shu jumladan sug'oriladigan (antropogen) tekislik), adir (tog'oldi va past 
tog'lar), tog' (o'rta tog'), baland tog' zonalari yerlaridan iboratdir. Respublikaning 
yer maydoni 447,4 ming kv. km. ni tashkil etgan. Yer fondining 61,5 foizi (275,2 
ming kv.km) qishloq xo'jaligida 3,6 foizi (16,2 ming kv.km) o'rmon xo'jaligida 
foydalanilgan. 2% (8,9ming kv.km) alohida muhofaza qilinadigan hududlar, 
4%(1,7 ming kv.km) sanoat korxonalari, transport tarmoqlari va boshqa noqishloq 
xo'jaligi tarmoqlari yerlari, 1,5 % (6,7 ming ka.km) gidrotexnik va boshqa suv 
xo'jaligi inshootlari yerlari, 0,5% (3,1 ming kv.km) Shahar hududlari yerlari, 
26,7% (119,4 ming kv.km) foydalanilmaydigan yerlardan tashkil topgan.
Qishloq xo'jaligida foydalaniladigan yerlarni (270,2 ming kv.km) 82,2% 
yaylovlar va o'tloqlar, 17,8% haydaladigan yerlardan iborat. Respublikada 
sug'oriladigan yerlar 43 ming kv.km (mamlakat hududining 9,7%) maydonni 
egallaydi. Respublikaning davlat o'rmon fondi 16,2 ming kv.km bo'lib, uning 7 
ming kv. km qumlik mintaqa o'rmonlari, 1,2 ming kv.km tog' o'rmonlari, qolgan 
qismi daryobo'yi o'rmonlari, vodiy o'rmonlaridan iborat.
O'zbekiston Respublikasi yer resurslari davlat qo'mitasi ma’lumotlariga ko'ra 
mamlakatning sug'oriladigan yerlari sifati bo'yicha quyidagicha taqsimlangan (%): 
sifati yomon yerlar-0,3%, o'rtachadan past yerlar-24,3%, o'rtacha yerlar-45,5%, 
yaxshi yerlar-27,2%, eng yaxshi yerlar-2,9%.
Tuproqning sho'rlanishi va ifloslanishi, tuproq eroziyasi, yaylovlar 
digressiyasi kabi antropogen ta’sirga bog'liq jarayonlar keng tarqalgan va ular 
katta zarar yetkazmoqda. Hozirgi vaqtda respublikada sho'rlangan yerlar 
sug'oriladigan yer turlarining umumiy maydonidan 46%ini, shu jumladan kuchsiz 
sho'rlanganligi-25%, o'rtacha sho'rlanganligi-15% va kuchli sho'rlanganligi-6% 
dan ortiroqni tashkil etadi. Keyingi o'n yil ichida sug'oriladigan yerlarda 
sho'rlanish 120 ming gektarga, shu jumladan kuchli sho'rlanish 43 ming gektarga 
oshgan. Tuproqning xloroorganik pestetsidlar bilan ifloslanishi muammosi 
jiddiyligicha qolmoqda. Tuproq eroziyasining hamma turlari hamma regionlarda 
keng miqyoslarda tarqalgan. Eroziyadan Buxoro, Navoiy, Qashqadaryo, Farg'ona, 
viloyatlari, Qoraqalpog'iston Respublikasining 65%dan 98%gacha qishloq xo'jalik 
ekinzorlari zarar ko'rmoqda. 70%dan ko'proq yaylov yaroqsiz holga tushib qolgan, 
jumladan uchdan biri yuqori darajada zararlangan.
4. 
Biologik resurslarga bo'ladigan ta ’sirlarni baholash.
Biologik resurslardan zarar yetkazmay foydalanish va bioxilma-xillikni 
saqlash ekologik ekspertizaning asosiy maqsadlaridan biridir. Bu muammo 
yechimi mamlakatda mustahkam ekologik barqarorlik va tabiat tizimini qo'llab 
quvvatlashga va biologik xilma-xilligini saqlab qolishga xizmat qiladi.
Biologik resurslar jonli tabiat resurslari bo'lib, o'simliklar, hayvonat olami va 
mikroorganizmlardan tashkil topadi va ular tabiiy muhitning barcha qisimlarida-
17

---

yer, suv va havoda mavjuddir. Biologik resurslar kompleks resurslar bo'lib, 
tabiatda modda va energiyaning biologik aylanishini, atrof muhit strukturasi 
biologik aylanishini, atrof- muhit strukturasi muvozanati barqarorligini ta’minlaydi 
yoki yaxshilaydi. Shu sababdan ulardan foydalanish doimiy ravishda resurslarni 
ko'paytirishga qaratilishi kerak. Buning uchun biologik resurslarni tayyorlash 
hajmi ularning yillik ko'payishi hajmidan oshib ketmasligi, foydalanishning 
xarakteri va strukturasi esa biologik mahsuldorlikni oshirishga, biologik modda 
almashinuvini optimallashtirishga yo'naltirilishi lozim.
Tabiiy va ijtimoiy-iqtisodiy tizimlar doirasida biologik resurslar hududlar 
bioekologik infrastrukturasining asosiy elementi hisoblanadi. Ular tabiat 
muhofazasi, aholini sog'lomlashtirishda katta ahamiyatga ega. Biologik resurslar 
oziq-ovqat, yoqilg'i, turli mahsulotlarni tayyorlash uchun organik xomashyo 
manbaidir. Bular esa biologik resurslardan foydalanish samaradorligini oshirish va 
ularni muhofazalashning ahamiyatini yanada oshiradi.
O'zbekistonning bio xilma-xilligi 27000 ga yaqin turni tashkil etadi. Shundan 
15000 turdan ortiqrog'ini hayvonlar, 11000ga yaqin turlarini o'simliklar, 
qo'ziqorinlar, suv o'tlari tashkil etadi.1 Flora va faunaning tarkibi va ularning 
ekologik yashash sharoitlari farqlariga ko'ra O'zbekiston hududida quyidagi 5ta 
biogeografik zona ajratilgan:
1) tekislik cho'l ekotizimlari;
2) tog'oldi chala cho'l va dashtlar;
3) daryo va qirg'oqbo'yi ekotizimlari;
4) nam hududlar va deltalar ekotizimlari;
5) tog' ekotizimlari.
O'zbekistonning flora va faunasi turlarining xilma-xilligi va ularning ko'p- 
ozligi yashash muhitining holatiga bevosita bog'liqdir. Ko'p yillar mobaynida 
biologik resurslardan to'xtovsiz 
foydalanish ularning 
o'z-o'zini tiklash 
imkoniyatlaridan ancha yuqori bo'ldi. Bu esa o'z navbatida flora va faunaning 
yashash muhitining yomonlashuviga, umumiy soni va turlari tarkibining kamayib 
ketishiga, biogeotsenozning kuchli degradatsiyasiga olib keldi. Yangi yerlarni 
o'zlashtirilishi tabiiy 
landshaftlarning madaniy landshaftlarga aylantirilishi, 
daryo suv oqimlarini tartibga solish to'g'on, suv omborlari, kanallar qurilishi, 
to'qaylarning quritilishi, tog'lardagi archalarning kesib yuborilishi, tog'-kon 
sanoatining rivojlanishi tabiiy ekotizimga jiddiy ta’sir ko'rsatdi, yashash 
areallarining keskin qisqarishiga olib keldi. Oqibatda o'simlik turlarining 10-12%, 
hayvonot olamining ko'plab turlari muhofazaga muhtoj bo'lib qoldi. Ayni vaqtda 
muhofaza etiladigan tabiiy hududlar mamlakat jami maydonining atiga 2%ni 
egallaydi. Bu esa landshaft va biologik xilma-xillikni muhofaza qilishni ta’minlay 
olmaydi.
18

---

1-Topshiriq
1.1. Atmosferaga chiqadigan chiqindilar umumiy miqdorda sanoat 
tarmoqlar bo'yicha ulushini foiz hisobida taqsimlanishini va standartdagidan ancha 
yuqori bo'lgan Shaharlarni yozib, ta’riflab bering.
1.2. Toshkent viloyati Ohangaron tumanida chiqindilarni yoqish zavodini 
qurilgandan so'ng, ekologik holatni baholang. Bunda gidrometeorologik, 
gidrologik, landshaftlarni hisobga olib ijobiy va salbiy oqibatlarni aniqlang.
1.3. Tojikiston alyuminiy zavodi atrofidagi hududlarni aftor bilan ifloslanish 
tavsifini bering. Ekologik holatni baholashda, atmosfera, tuproq, suv manbalari, 
o' simlik, hayvonlarga bo'lgan ta’sirni hisobga oling (jadval asosida yozib chiqing).
1.4. Aholi turar joylari bilan ifloslantiruvchi manbalar oralig'idagi 
masofaning katta-kichikligi sanoat korxonalardan atmosferaga tashlanadigan 
chiqindi moddalarning zaharlilik darajasiga bog'liq bo'lib, sanitariya himoya 
mintaqasi 5 sinfga bo'linadi. Zaharli moddalarga bog'liq holda ushbu himoya 
masofalarini yozib chiqing.
Suv resurslari O'zbekiston qurg'oqchil keskin kontinental iqlimli, hududlarida 
cho'llar hukumron mavqega ega bo'lgan sharoitda hayotiy muhim ahamiyatga ega. 
Mamlakatda har yili 60 kub km hajmda suv sarflanadi. O'zbekistonda 
foydalaniladigan daryo suv oqimlarining asosiy qismi (85%) Qirg'iziston va 
Tojikiston tog'laridan boshlanadi. Suvdan oqilona foydalanmaslik, uning 
ifloslanishi, sifati pastligi va yetishmasligi bir qator muammolarni keltirib 
chiqarmoqda.
2- Topshiriq
2.1. 
Suv resurslari bilan bog'liq muammolarni keltirib chiqaruvchi salbiy 
omillar jadvalini tuzib chiqing.
Sug'orish ko'lamining kattaligi, suvning minerallashganligi va iflos kollektor- 
zovur suvlari juda ko'payib ketganligi suv sifatini yaxshilash bilan bog'liq eng 
muhim ekologik muammoni hal etishni murakkablashtirmoqda. Hozirga vaqtda 
60% dan ziyod irrigatsiya tizimi qayta tiklashni talab etadi.
2.2. 
O'zbekiston yer resurslari g'oyat xilma-xil bo'lib, ular cho'l tekislik 
zonasi (shu jumladan sug'oriladigan tekislik), adir (tog'oldi va past tog'lar), tog' 
(o'rta tog'), baland tog' zonalari yerlaridan iboratdir. Respublikaning yer maydoni 
447,4 ming kv.km ni tashkil etadi.
3 - Topshiriq
Yer fondini sohalar bo'yicha taqsimlanish maydoni va foizi jadvalini 
to'ldiring va izohlab bering:
№
Sohalar
%
kv.km
1
Qishloq xo'jaligi
19

---

2
O'rmon xo'jaligi
3
Alohida muhofaza etiladigan 
hududlar
4
Sanoat korxonalari
5
Transport tarmoqlari
6
Gidrotexnik va suv xo'jalik 
inshootlari
7
Shahar hududlari yerlari
Jam i yer maydoni
Qishloq xo'jaligida foydalaniladigan yerlarni (270,2 ming kv.km) 82,2% 
yaylovlar va o'tloqlar, 17,8% haydaladigan yerlardan iborat. Respublikada 
sug'oriladigan yerlar 43 ming kv.km (mamlakat hududining 9,7%) maydonni 
egallaydi. Respublikaning davlat o'rmon fondi 165,2 ming kv.km bo'lib, uning 7 
ming kv.km qumlik mintaqa o'rmonlari, 1,2 ming kv.km tog' o'rmonlari, qolgan 
qismi daryo bo'yi o'rmonlari, vodiy o'rmonlaridan iborat.
4 - Topshiriq
Mamlakatning sug'oriladigan yerlar sifati bo'yicha taqsimlanishi (%) va 
hozirgi 
vaqtda 
respublikadagi 
turli 
darajadagi 
sho'rlangan 
yerlarni 
sug'orilayotgan yerlarni umumiy maydoniga nisbatan ulushi jadvalini tuzib 
bering.
Yerlarning yaroqsiz holga tushishi va sifatining yomonlashishi muamosini 
tubdan hal qilish uchun boshqa tadbirlar bilan bir qatorda ekspertiza nazoratini 
ham kuchaytirish lozim. Bu sohadagi ustuvor harakatlar quyidagi tadbirlarni 
amalga oshirishni o'z ichiga oladi:
a) dehqonchilikning umumiy madaniyatini oshirish, bunda eroziyaga qarshi 
agrotexnik, tashkiliy xo'jalik, o'rmon-meliorativ, gidrotexnika tadbirlarini hamma 
joylarda keng miqiyosda amalga oshirish. Ekinlar turini va xilini ko'paytirishga 
va almashishlab ekishga o'tish, bedazor va boshqa o'tzorlarni kengaytirish 
yashash muhitini sog'lomlashtirish, tuproq unumdorligini saqlab qolish va 
oshirishda muhim ekologik ro'l o'ynaydi;
b) sug'orish va kollektor-zovur tizimini butunlay qayta ta’mirlash, sho'r 
bosgan yerlarni meliorativ holatini yaxshilash, takomillashtirilgan zovur 
tizimlarini barpo etish;
v) yaylovlar degressiyasining oldini olish va yaylovlardan foydalanish 
amaliyotini yaxshilash va yaylov aylanmasi talablariga qat’iy amal qilish.
Biologik resurslardan zarar yetkazmay foydalanish va bioxilma- xillikni 
saqlash ekologik ekspertizaning asosiy maqsadlaridan biridir. Bu muammo 
yechimi mamlakatda mustahkam ekologik barqarorlik va tabiat tizimini qo'llab 
quvvatlashga va biologik xilma-xilligini saqlab qolishga xizmat qiladi.
Biologik resurslar jonli tabiat resurslari bo'lib, o'simliklar, hayvonot olami 
va mikroorganizmlardan tashkil topadi va ular tabiiy muhitning barcha
20

---

qismlarida- yer, suv va havoda mavjuddir. Biologik resurslar kompleks resurslar 
bo'lib, tabiatda modda va energiyaning biologik aylanishini, atrof-muhit 
tuzilmasi 
biologik 
aylanishini 
va 
atrof-muhit 
tuzilmasi 
muvozanati 
barqarorligini ta’minlaydi yoki yaxshilaydi. Shu sababdan ulardan foydalanish 
doimiy ravishda resurslarni ko'paytirishga qaratilishi kerak. Buning uchun 
biologik resurslarini tayyorlash hajmi ularning yillik ko'payishi hajmidan oshib 
ketmaslishi, foydalanishning xarakteri va tuzilmasi esa biologik mahsuldorlikni 
oshirishga, 
biologik 
modda 
almashinuvini 
optimallashtirishga 
yo'naltirilishi lozim.
O'zbekistonning bioxilma-xilligi 27 000 ga yaqin turni tashkil etadi. 
Shundan 15 000 turdan ortiqrog'ini hayvonlar, 11 000 ga yaqin turlarini 
o'simliklar, ko'ziqorinlar, suv o'tlari tashkil etadi.
5-Topshiriq 
O 'sim lik va hayvonlar tarkibi va yashash sharoiti turlicha bo'lib
ularni O'zbekiston hududidagi yashash sharoitlari farqlariga k o 'ra
biogeografik zonalar jadvalini tuzib, ta ’riflab chiqing.
O'zbekistonning flora va faunasi turlarining xilma - xilligi va ularning 
ko'p-ozligi yashash muhitining holatiga bevosita bog'liqdir. Ko'p yillar 
mobaynida biologik resurslardan to'xtovsiz foydalanish, ularning o'z-o'zini 
tiklash imkoniyatlaridan ancha yuqori bo'ldi. Bu esa o'z navbatida flora va 
faunaning yashash muhitining yomonlishuviga, umumiy soni va turlari 
tarkibining kamayib ketishiga, biogeotsenozning kuchli degradatsiyasiga olib 
keldi.
Oqibatda o'simlik turlarining 10-12%, hayvonot olamining ko'plab turlari 
muhofazaga muhtoj bo'lib qoldi. Ayni vaqtda muhofaza etiladigan tabiiy 
hududlar mamlakat jami maydoning atiga 2% ni egallaydi. Bu esa landshaft va 
biologik xilma-xillikni muhofaza qilishni ta’minlay olmaydi.
6-Topshiriq
Biologik resursdan zarar etkazmasdan foydalanish va bioxilma- xillikni 
saqlash maqsadlarida amalga oshiriladigan tadbirlarni yozib izohlab bering.
21

---

Kotsentual jadval
Tushunchalar, yondashuvlar
Tavsiyalar, toifalar
Xususiyatlar va boshqalar
Tabiiy komponentlar
1. Atmosfera havosi
1.1. Isitaish sanoati - 40 %
1.2. Elektr energetika - 28 %
1.3. Metallurgiya - 14 %
1.4. Kimyo sanoati - 3 %
1.5. Qurilish industriyasi - 5 %
1.6. Avtomabil transporti - 53 %
2. Suv resurslari
2.1. Sug' orma dexqonchilik - 75 %
2.2. Sanoat korxonalari - 16 %
2.3. Komunal xo'jalik - 5 %
2.4. Qishloq xo'jaliga sanoati - 4%
3. Yer resurslari
3.1. Kuchsiz sho'rlangan - 25 %
3.2. O'rtacha sho'rlangan - 15 %
3.3. Kuchli sho'rdlangan - 6 %
3.4. Umumiy sho'rlanish - 46 %
4. Biologik resurslar va bioxilma - xillik
4.1. Biologik xilma-xillik - 27 ming tur
4.2. Hayvonlar - 15ming tur 15% 
muhofazaga muxtoj
4.3. O'simliklar - 11 ming tur - 12%
22

---

4 - mavzu. Ekologik ekspertiza xulosasining tuzilmasi, mazmuni va uni 
tayyorlashning uslubi.
M aqsad: Davlat ekologik ekspertiza xulosasining tuzilishi, mazmuni va uni 
tayyorlashning uslubi bilan tanishtirishdan iborat.
M ashg'ulot rejasi:
1. 
Davlat ekologik ekspertizasi xulosasining tuzilishi va mazmuniga 
qo'yiladigan talablar.
2. 
Ekologik ekspertiza xulosasining yozilish namunasi
3. 
Ekologik ekspertiza xulosasiing mazmuni
Davlat ekologik ekspertizasi natijalari bo'yicha tuziladigan xulosa ekspertiza 
obyektlari bo'yicha ko'plab hujjatlarni har tomonlama tahlil qilishga , ularning 
tabiat muhofazasi qonunchiligi talablariga mos kelishi yoki kelmasligini 
aniqlashga asoslanadi. Davlat ekologik ekspertizasi xulosasida ekspertiza 
obyektlari ekologik havfsizlik nuqtayi nazardan baholanadi va obyektni ro'yobga 
chiqarish bo'yicha ilmiy asoslangan xulosalar chiqariladi. Davlat ekologik 
ekspertizasining xulosasi davlat ekologik ekspertizasi obyektini ro'yobga 
chiqarish va moliyalashda yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan ijro etilishi 
majburiyligi qonun hujjatlarida belgilangan.
Davlat ekologik ekspertizasi xulosasi bir tomondan amaldagi ekologik 
ekspertiza to'g'risidagi qonun hujjatlariga va shu qonunlar asosilagi hujjatlarga, 
boshqa tomondan ekologiya va tabiatdan foydalanishning ko'plab kompleks 
qonunlari, qoidalari va prinsiplariga va ularning ehtimol tutilayotgan harakati va 
ta’sirini har tomonlama hisobga olishga asoslanadi. Shu sababdan davlat ekologik 
ekspertizasi xulosasi eng muhim yakuniy hujjat sifatila ekologik ekspertiza 
fanining nazariyasi va amaliyotiga asoslanib amalga oshiriladi.
Davlat ekologik ekspertizasi xulosasining tuzilma va mazmuniga quyidagi 
talablar qo'yiladi:
1). 
Davlat ekologik ekspertizasi Tabiatni muhofaza qilish davlat 
qo'mitasining ekspert organlari mutaxassislari tomonidan o'tkaziladi;
2). 
Ekologik ekspertiza jarayonida ekspertlar taqdim etgan hujjatlar 
rasmiylashtiriladi va ko'rib chiqiladi;
3). 
Ko'rib chiqish natijalari bo'yicha Davlat ekologik ekspertizasi 
xulosasi tuziladi;
4). 
Xulosaga ijrochi-ekspert , rahbarning muovini tomonidan qayd 
belgisi qo'yiladi va ekspert bo'linmasi rahbari tomonidan imzolanadi;
5). 
Xulosa nusxasi ekspertiza obyekti joylashgan hududdagi tabiatni 
muhofaza qilish qo'mitasi ekspertiza bo'limiga bildirish uchun jo'natiladi;
6). 
Ekspertiza o'tkazish muddati 45 kun belgilanadi;
7). 
Ekspertiza o'tkazish muddatlari shartnomada belgilanadi.
Davlat ekologik ekspertizasi xulosasi mazmuni va matni rasmiy tasdiqlangan
23

---

matnda (shaklida) ifodalanadi.
Davlat ekologik ekspertizasining mazmuni uning rasmiy tasdiqlangan matn 
bilan (shaklda) ifodalangan. Davlat ekologik ekspertizasi rasmiy xulosasini 
yozishning namunasi quyidagi shaklda bo'ladi.
Manzil: xulosani oluvchi
DAVLAT EKOLOGIK EKSPERTIZASI XULOSASI
Obyekt bo'yicha:
Buyurtmachi:___________________________________
Bajaruvchi:___________________________________
Davlat ekologik ekspertizasini o'tkazishda zarur bo'ladigan hujjatlar, 
ma’lumotlar ularni normalarga mos kelishi, ekspert baholash va xulosa:
1. 
Hujjatlarni ishlash uchun asos (loyihalashtirish uchun topshiriqlar, 
davlat maqsadli dasturlari, rivojlanishning tarmoq sxemalari, qurilishning 
investitsiyalarini asoslash va boshqalar).
2. 
Asosiy ma’lumotlar va qaror qabul qilish:
2.1. 
Qurilish uchastkasi ta’rifi;
2.2. 
Mahsulotni 
ishlab 
chiqarishning quvvati 
va 
nomunklaturasi (ro'yxati);
2.3. 
Qurilayotgan obyektlarning 
umumiy ta’rifi 
va 
texnologik qismining ekologik bahosi;
2.4. 
Injenerlik ta’minoti;
2.5. 
Atmosfera havosini muhofaza qilish.
3. 
Taqdim qilingan hujjatlarning amaldagi norma va qoidalarga mos 
kelishining tahlili
4. 
Taqdim qilingan qarorning ekspert baholash.
5. 
Ekspertiza obyektini ro'yobga chiqarishning maqsadga muofiqligi va 
shart - sharoitlari to'g'risida umum xulosalar
Komitet raisi:
( ekspertning familiyasi, ismi,__________
sharifi___________
telefoni___________ )
1 - Topshiriq
Atmosfera havosini muhofaza qilish uchun zarur chora-tadbirlarni yozib 
chiqing.
5.1. 
Yer osti suvlarini muhofaza qilish:
2 - Topshiriq
Yer osti suvlarini muhofaza qilishda bajariladigan vazifalarni ta’riflang.
2.7. Sug'oriladigan dehqonchilik:
24

---

3 - Topshiriq
Sug'oriladigan dehqonchilikda olib boriladigan tadbirlarni sanab chiqing.
2.8. 
Shovqindan muhofaza qilish;
2.9. 
Yerdan ratsional foydalanish, yer osti boyliklarini muhofaza 
qilish;
2.10. 
O' simlik va hayvonot olamini muhofaza qilish:
4 - Topshiriq
O' simlik va hayvonot olamini muhofaza qilish chora-tadbirlarni bayon 
qiling.
2.11. 
Texnologik yechimlarning to'liqligi va ishonchliligini ekologik 
baholashni tahlil qilish, chiqaruvchi, oqava, chiqindi manbalarining ta’rifi;
2.12. 
Ko'rilayotgan obyekt ta’siri zonasida atrof-muhit holatining hozirgi 
ahvolini baholashning tahlili;
2.13. 
Ekologik xaritaning to'liqligi va ishonchliligining tahlili va 
ekologik baholanishi;
2.14. 
Avariya vaziyatlarining tahlili va ekologik baholanishi;
2.15. 
Nazarda tutilayotgan faoliyatni amalga oshirishniing oqibatlari 
tahlili;
5 - Topshiriq
Ekspert guruhi tomonidan ko'rilayotgan hujjat bo'yicha xulosa loyihasi 
tayyorlanib, u buyurtmachi loyihani ishlab chiqqan tashkilot vakillari, 
jamoatchilik qatnashgan ekspert guruhi muhokama qiladi va ularning roziligisiz 
xulosa o'zgartirilmaydi. Ekspert guruhining xulosasini mazmuni nimalardan 
iborat ekanligini yozib chiqing.
6 - Topshiriq
Davlat ekologik ekspertizasini o'tkazish jarayoni uch bosqichdan -
tayyorlov, asosiy va yakunlovchidan iborat bo'lib, har bir bosqichda bajariladigan 
tadbirlarni jadval shaklida yozib chiqing.