Ekonomika fakulteti

1-súwret Kommerciya bankleriniń basqarıw processleriniń tıǵız baylanıslılıǵı
Banklerdiń operatsiyaları olardıń tikkeley wazıypası arqalı ámelge asıriladı. Bunday wazıypalardı óz-ara baylanıslı eki túrge bólinedi:

• 
  Passiv (bank resursların qaliplestiriw boyınsha operatsiyalar).
  
• 
  Aktiv (bunday resursların jaylastırıw hámde paydalanıw menen baylanıslı operatsiyalar).
  

Bank resursları ózine tiyisli hám qosılǵan pul qarjılarınan júzege keledi. Ózine tiyisli qarjılar ádetde bankler ıqtıyarındaǵı barlıq resurslarınıń tek onsha úlken bolmaǵan bólimlerin quraydı. Olardıń tiykarǵı bólegi depozitler yamasa banklerdiń klientlerine qaraslı amanatlardan ibarat bolıp esaplanadı.
Dáramat keltiriwine qarap bank aktivleri: dáramat keltiretuǵın aktivlerge hám dáramat keltirmeytuǵın aktivlerge bólinedi.
Dáramat keltiretuǵın aktivlerge tómendegiler kiredi:

• 
  barlıq berilgen kreditler (atap aytqanda bankler aralıq kreditler);
  
• 
  investiciyalar;
  
• 
  qazna vekselleri;
  
• 
  mámleket obligaciyaları;
  
• 
  bahalı qaǵazlar.
  

Dáramat keltirmeytuǵın aktivler:

• 
  pul aktivler gruppası;
  

- tiykarǵı qurallar;
- kapital qárejetler;
- barlıq materiallıq aktivler hám basqa aktivler;
- materiallıq emes aktivler.
Bul gruppada pul qarjıdan tısqarı barlıq aktivler de likvid aktivlerge kiredi.
Ekinshi gruppa aktivlerine bank xızmetinde úlken itibar beriw kerek. Sebebi bul gruppada aktivlerdiń sapasın túsiriwshi aktivler, múddeti keshiktirilgen procentsiz ssudalar, múddeti ótken ssudalar hám procentler, tólenbegen arenda hám basqalar bolıwı múmkin. Bul aktivlerdiń dárejesi ulıwma aktivler koleminen 3 procentten aspawı kerek. Eger bul aktivler muǵdarı eki hám onnan artıq ese ornatılǵan normadan artıq bolsa, bank iskerligi júdá mashqalalı, onıń kredit siyasatı júdá úmitsiz dep bahalanadı. Bankler aktiv operatsiyalarınıń taǵı bir kerekli túri tovarlar boyınsha ssudalar, yaǵnıy tovarlardı girewge qoyıp ssuda alıw bolıp tabıladı. Tovarlar boyınsha ssudalar bank tárepinen tovardıń tolıq bazar ma`nisinde emes, bálki onıń bir bóleginde (50- 60 procentten joqarı bolmaydı) beriledi.
Kommerciya bankleriniń tiykarǵı aktiv operatsiyası bul kreditlew iskerligi bolıp tabıladı. Kredit qatnasıqlarınıń subektler: xojalıq shólkemleri, xalıq, mámleket hám banklerdiń ózi bolıp tabıladı.
Bank aktivleri-bul bankke tiyisli hámde materiallıq qunǵa iye bolǵan baylıqlar: naq pullar, qarızǵa berilgen pul qarjılar, ımaratlar hám ásbap - úskenelerden dúziledi. Bulardan tısqarı bankte materiallıq emes aktivler de bar bolıp, bular ózleriniń materiallıq formasına iye bolmaydı, biraq banktiń tiykarǵı iskerliginde aktiv qatnasadı. Bank aktivleri quramınıń tuwrı belgilep alınıwı hám olardan maqsetli paydalanıwı banklerdiń nátiyjeli iskerlik alıp barıwına tiykar bolıp esaplanadı.
Hár bir kommerciya banki óz aktivlerin jaylastırıwdı hám onı basqarıw usılların ózi islep shıǵıwı kerek. Sonday-aq, kommerciya bankler aktivleriniń bahası hám olardan alınatuǵın payda ózgerip turıwı múmkin. Aktivler menen baylanıslı riskler aktivler bahasınıń hám olar boyınsha alınatuǵın payda muǵdarınıń azayıwı aktivler boyınsha riskler úlesiniń asıwına alıp keledi. Bul máseleni aktivlerdi tuwrı diversifikaciyalaw jolı menen sheshiwi múmkin. Sebebi bazı bir aktivler boyınsha olar bahasınıń tómenlewi basqa aktivler qunınıń kóteriliwi menen qaplanıwı hám nátiyjede bank aktivleriniń ulıwma qunın saqlap qalıwı imkaniyatına iye bolıwı múmkin. Bank aktivleriniń qunın hám olardan keletuǵın dáramatlardı tuwrı esap-kitap qılıp joybarlaw bank iskerliginiń nátiyjeliligine alıp keliwi, aktivler qunın nadurıs esaplaw, olardı jaylastırıw banktiń finanslıq jaǵdayında qıyınshılıqlar tuwdırıwı múmkin.
Ekonomikalıq jaqtan aktivlerdi basqarıw máseleleri passivlerden bólek kórip shıǵıladı, biraq ámeliyatta olar óz-ara baylanıslı. Bank balansınıń passiv bólegindegi qosılǵan pul qarjılarıdıń dereklerin analiz etpesten aktiv operatsiyalardı ámelge asırıw qıyın. Kommerciya banki tárepinen baǵdarlanatuǵın resursların depozitler múddetligi tiykarında waqtı-waqtı menen anıqlaw hám tártipke salıw mashqalasına dus keledi. Xalıq hám xojalıq jurgiziwshi subektlerdiń banklerdegi depozitleri kóleminiń artıwın xoshametlewge qaratılǵan keń kólemli jumıslar, atap aytqanda, turaqlı túrde ózine tartatuǵınlar amanat túrlerin usınıs etiw, uzaq múddetli bank depozit sertifikatların hám obligaciyaların aylanısqa shıǵarıw hámde bul boyınsha engizilgen jeńillikler hám qolaylı shárt-shárayatlardı ǵalabalıq informaciya qurallarında keń jarıtıw óziniń unamlı nátiyjelerin berip atır. Xalıqtıń talap hám mútájliklerin inabatqa alǵan halda, házirde kommerciya bankleri tárepinen 400 den artıq amanat túrleri usınıs etilip atır. Búgingi kúnde bankler resurs bazasınıń turaqlı kóterilip baratırǵanlıǵı, óz gezeginde banklerdiń kreditlew hám investiciyalaw múmkinshiliklerin keńeytirip, bank aktivleri kóleminiń asıwına múmkinshilik jaratıp atır. Házirgi waqıtta banklerimizdiń ulıwma aktivleri kólemi xalıq hám yuridikalıq shaxslardıń esap nomerlerindegi pul qarjılarınan eki eseden de kóp bolıp tabıladı. Bul bolsa bul pul qarjılarıdı isenimli qorǵaw hámde olarǵa óz waqtında hám tolıq kólemde xizmet kórsetiwdi kepillikleydi. Bank iskerligin shólkemlestiriwdiń dáslepki basqıshı, bank resursların qáliplestiriwden ibarat. Bank resurslarınıń quramalı shólkemlestiriliwi hám qolaylı isletiliwi hár qanday bank iskerliginiń nátiyjeli alıp barılıwına imkániyat jaratadı. Payda bolǵan resurslar banklerdiń kommerciya hám xojalıq iskerligin támiyinlew ushın jumsalınadı.
Bazar ekonomikası sharayatında bank resursların qáliplestiriw hám olardan aqılǵa say paydalanıw úlken áhmiyetke iye. Kommerciya bankleriniń resurs bazasın qáliplestiriw tek ǵana jańa klientlerdiǹ pul qarjıların tartıw, bálkim resurslar derekleri strukturasın turaqlı túrde ózgertip turıwdı da óz ishine alǵan halda, bank aktivleri hám passivlerinen aqılǵa muwapıq paydalanıwdıń strukturalıq bólegi esaplanadı. Bank passivlerinen nátiyjeli paydalanıw depozit siyasatınıń aqılǵa say júritiliwinen ibarat boladı. Kommerciya bankleri resurslarınıń quramın izertlewden aldın bank resurslarınıń ekonomikalıq qunın teoriyalıq tárepten hár tárepleme tereń úyreniw maqsetke muwapıq boladı dep oylaymız.
Resurs - frantsuzcha «ressourse»⁸ sózinen alınǵan bolıp, pul qarjıları, járdemshi pul, múmkinshilik, rezervler deregi, dáramatlar deregi, shiyki zat degen mánislerdi ózinde jámlestiredi. Ekonomikalıq dereklerde «resurs» sózi hár túrli mánislerde, yaǵnıy, tábiyat resursları, finanslıq resurslar, ekonomikalıq resurslar, insan resursları hám basqa kórinislerde tez-tez ushırasıp turadı. Ekonomikalıq resurslar tiykarǵı bólegi, bul finanslıq resurslar bolıp, bul resurslar ekonomikanıń rawajlanıwın támiyinlew ushın paydalanilatuǵın pul- kredit hám byudjet qarjılarınan ibarat. Finanslıq resurslarınıń tiykarǵı deregi bolıp, waqtınshalıq bos turǵan pul qarjıları, salıqlar, fizikalıq shaxslardıń pul qarjıları, shek-depozit emissiyası menen baylanıslı pul qarjıları hám basqalar esaplandı.
Bank resursları haqqında respublikamızda A.A.Azlarova, M.M. Abduraxmanovalar tárepinen ilimiy izertlew jumısı alıp barılǵan. Ol jaǵdayda bank resurslarınıń qunı, quramı, resursların qáliplestiriw menen baylanıslı máseleler hámde olardı saplastırıw jolların keń ashıp beriwge háreket etken⁹.
Respublikada pul bazarın qáliplestiriw hám pul resursları menen operaсiyalar ótkeriwde bankler iskerliginiń strategiyasın islep shıǵıw ushın bank resursları túsinigin hámde banklerdiń resurslar menen baylanıslı halda ótkeriletuǵın operatsiyalardıń mánisin tolıq ańlap alıw kerek. Shet el ekonomist ilimpazlar tárepinen jazılǵan teoriyalıq derekler hámde ámeliyatshılar ekonomikalıq analizlerin úyrengen waqıtta ásirese «bank resursları» túsinigine úlken itibar berilgen. Mısalı, Ye. Rid, R. Kotter, Ye. Pill hám R. Smitlarningdıǹ¹⁰ avtorlıǵında basıp shıǵarılǵan «Kommercheskie banki» kitabında bank balansın gruppalastırılgan halda kóriw múmkin hám ol jaǵdayda pul qarjılarınıń dereklerine ayrıqsha itibar berilgenligi hámde olardı izertlewde banklerdiń passiv operatsiyaların tereń analiz etiw kerek ekenligine guwası boldıq. Taǵı bir gruppa D. Polfreman hám F. Ford¹¹ sıyaqlı ekonomist ilimpazlar bank iskerligin analizlewde bank resursların, bank passivleri dep kórip shıǵılǵan hám de olar bank aktsionerleri qarjıları hám fondshılarınıń qarjılarınan shólkemlestirilgen, degen pikirdi bildirilgen. Bul kóz -qarastıń ekinshi tárepi sonda, kommerciyalıq bankleri sol resursların óz minnetlemelerin orınlawı ushın jaqsı jaylastırıwdı ábzal kóredi hám sol arqalı resurslardan joqarı nátiyje alıw ushın qataǹ kredit siyasatın alıp baradı, hámde kommerciya banklerdiń iskerligi klientleri aldında alǵan minnetlemelerin orınlawǵa qaratılǵan boladı. Sonnan kelip shıǵıp, «bank resursları» tek ǵana qarız minnetlemeleri yamasa iyelik huqıqın alıw ushın pul qarjıları tartıw emes, bálki bank ushın dáramat keltiretuǵın rezerv hám imkániyat hám bolıp tabıladı.