Ekonomika fakulteti

1.2. Aktiv operaciyalardıǹ klassifikaciyalanıwı hám ózine tán ózgeshelikleri
Kommersiyalıq bankler óziniǹ ekonomikada tutqan ornı hám ózine tán xızmeti menen bazar ekonomikasınıǹ ajıralmas bólegi sıpatında júzege keledi. Kommersiyalıq bankleriniǹ búgingi kúndegi xızmet barısına itibar qaratatuǵın bolsaq, xalıq xojalıǵınıǹ hesh bir subekti búgingi kúnde bank xızmetinen paydalanılmay atırǵan bolıwı múmkin emes. Bunnan tısqarı bankler óz klientlerine finanslıq broker sıpatında da xızmet kórsetip atır. Banklerdiǹ bunday funksiyanı orınlawı karxana shólkemlerdiǹ bahalı qaǵazlar bazarı operaciyalarında qatnasıwları ushın qolaylı sharayat jaratpaqta.
Banktiń aktiv operaciyaları onıń operaciyalarınıń anıqlap beretuǵın bólegi esaplanadı. Aktivler strukturası degende bank balansı aktivleri túrli sapalı elementleriniń balans juwmaǵına qatnası túsiniledi. Bank aktivleriniń sapası aktivler strukturası, aktiv operaciyalardı diversifikaciyalaw, riskli aktivler kolemi, kritik hám tolıq bolmaǵan aktivler hámde aktivlerdiń ózgeriwshenlik qásiyetleri menen anıqlanadı.
Kommerciya bankleri aktivlerin 4 kategoriyaǵa bóliw múmkin:

• 
  kassadaǵı naq pul hám oǵan teńlesken pul qarjılar;
  
• 
  bahalı qaǵazlarǵa investiciyalar;
  
• 
  ssudalar;
  
• 
  imarat hám úskeneler.
  

Evropa mámleketlerinde, Ullı Britaniyada eń likvidli aktivlerdiń úlesi shama menen 3% in iyeleydi. Bul birinshiden, ayrıqsha mámleketler oraylıq bankleriniń túrli rezerv talapları menen;
ekinshiden, túrli mámleketler bankleriniń aktivler klassifikaciyası arasındaǵı sáykes kelmeyshilik menen túsindiriledi.
Bul boyınsha ekonomist Muradova L. óziniń ekonomikalıq alıp barǵan ámeliy izertlewlerinde sonday keltiredi «Ekonomikalıq rawajlanıp atırǵan mámleketler qatarı Ózbekstanda da kommerciya bankleri aktivleri menen baylanıslı ayırım mashqalalı jaǵdaylar bar. Bunday jaǵdaylarǵa kreditti jabıw ushın úlken muǵdardaǵı rezervler menen baylanıslı halda iri kommerciya bankler iskerliginde kóriwimiz múmkin»- dep analiz kórsetkishleri menen anıqlama beredi¹².
Eger aktivler quramın bank iskerligindegi tiykarǵı túrleri boyınsha gruppalastırsaq, ol jaǵdayda tómendegi juwmaqlar shıǵarıw múmkin:

1. 
   Bank aktiv operaciyalarında tiykarǵı orındı kredit operaciyalar iyeleydi. Olardıǹ úlesi 19,90% ten 83,25% ke shekem quraydı.
   
2. 
   Bank aktivlerinde ekinshi orındı bahalı qaǵazlarǵa qılınǵan investiciyalar iyeleydi (2,15% ten 29,18% ke shekem).
   
3. 
   Úshinshi orında-kassa aktivleri (0,2% ten 12,94% ke shekem).
   
4. 
   Basqa aktivler úlesi esap-kitap qasiyetlerinen kelip shıǵıp, bank operaciyalarında júdá keǹ spektrin óz ishine aladı (2% ten 78% ke shekem).
   

Bankler aktiv operaciyalarınıǹ jáne bir áhmiyetli túri tovarlar boyınsha ssudalar, yaǵnıy tovarlardı girewge qoyıp, ssuda alıw esaplanadı. tovarlar boyınsha ssudalar bank tárepinen tovardıǹ tolıq bazar bahasında emes, bálkim onıǹ bir bóleginde (50-60 payızdan joqarı bolmaydı) beriledi (2- súwret).
Kommersiyalıq banklerdiǹ aktiv operaciyalarınıǹ jáne bir túri-fond operaciyaları esaplanadı. Hár túrli bahalı qaǵazları onıǹ obekti bolıp xızmet etedi. Bankleriniǹ bahalı qaǵazlar boyınsha operaciyalarınıǹ eki túri kóbirek qollanıladı.

Qarjılardı jaylastırıw



Kommerciyalıq banklerdiǹ basqa operaciyaları

Bahalıq qaǵazlar

Kreditler

Qarjılardıǹ basqarılıwı







Ipoteka operaciyaları

Faktoring operaciyaları

Lizing operaciyaları

Fond bazarındaǵı operciyalar

Tiykarǵı kapiltalǵa kreditler

Kliyentlerge kreditler

Basqa banklerge kreditler