Ekonomika fakulteti

2-súwret. Bank aktiv operaciyaları dúzilisi¹³
Bular-bahalı qaǵazlarınıǹ ssudalarınıǹ támiynlengenligi ushın qabıl etiw jolı menen ssudalar beriw hám olardı bank tárepinen óz esabına satıp alıw jolı menen operaciyalar ótkeredi. Bahalı qaǵazlar jasalma kapitaldı sáwlelendirsede, olar boyınsha ssudalar haqıyqıy tovar islep shıǵarıw menen baylanısqan processke xızmet etedi.
Házirgi kúnde kommersiyalıq bankler tárepinen berilip atırǵan kreditlerdiǹ táminatı sıpatında kóshpes múlk, basqa bank yamasa qamsızlandırıw shólkeminiǹ qamsızlandırıw kepilligi de qabıl etiliwi múmkin.
Ekonomikalıq jaqtan aktivlerdi basqarıw máseleleri passivlerden bólek kórip shıǵıladı, biraq ámeliyatta olar óz ara baylanıslı boladı. Bank balansınıǹ passiv bólegindegi tartılǵan qarjılardıǹ dereklerin analizlemesten aktiv operaciyaların ámelge asırıw qıyın. Kommerciyalıq bank tárepinen baǵdarlanatuǵın resurslardı depozitler múddetligi tiykarında waqtı-waqtı menen anıqlaw hám tártipke salıw masqalasına dus keledi. Kommerciyalıq bankleriniǹ tiykarǵı aktiv operaciyası bul kreditlew xızmeti esaplanadı. kredit qatnasıqlarınıǹ subektleri: xojalıq organları, xalıq, mámleket hám bankleriniǹ ózi esaplanadı.
Kommerciya bankleriniń aktivleri ózine tán belgilerine kóre yaǵnıy likvidlik hám risk dárejesine qarap hámde dáramat keltiriwine qarap bir neshe gruppalarǵa bólinedi.
Bank balansında aktivler likvidlik dárejesine qarap hám likvidlik dárejesine qarap olar tómendegi 3 gruppaǵa:

• 
  joqarı likvidli aktivler,
  
• 
  likvidli aktivler,
  
• 
  likvidlik emes (tómen likvidli) aktivlerge bólinedi.
  

1- gruppa-joqarı likvidli aktivler. Bularǵa:
a) kassadaǵı hám joldaǵı naq pullar, qımbatbahalı taslar, moneta, chekler hám basqa pul hújjetleri;
b) wákillik esapbetindegi qarjı qaldıqları;
v) "Nostro" hám "Vostro" schetlardaǵı qaldıqlar;
g) májburiy rezervler schyotı boyınsha qarjı qaldıǵı;
d) bahalı qaǵazlar, qazna vekselleri, mámleket obligaciyaları, Oraylıq banktıń bahalı qaǵazları hám obligaciyaları.
2- gruppa - likvidli aktivlerge:
a) berilgen kreditler (atap aytqanda, bankler ishindegi );
b) óz investiciyaları;
v) basqa bahalı qaǵazlar, múddeti 30 kúnge shekem bolǵan debitorlar;
3 gruppa – likvidlikli emes (tómen likvidli) aktivler. Bularǵa:
a) múddeti ótken ssudalar;
b) múddeti ótken procentler;
v) sud aralasıwı menen ózlestiriliwi názerde tutılǵan ssudalar;
g) tamamlanbaǵan óndiris;
d) tiykarǵı qurallar kiredi.
Bank turaqlı tárizde óziniń likvidliligin belgili bir dárejede saqlawı kerek, yaǵnıy óziniń tólewge uqıplılıǵın gúman astında qaldırmaslıǵı kerek. Likvidlilikke bolǵan talap aktivlerden keletuǵın dáramattı asırıw iskerligine belgili dárejede qarsı turadı.
Búgingi kúnde banklerdiń ulıwma kapitalı hám depozit bazasınıń bekkemleniwi hám olardıń ekonomikadaǵı islep shıǵarıw processlerin finanslıq qollap-quwatlaw, investicion aktivlikti xoshametlewdi ishki derekler esabınan ámelge asırıw múmkinshiliklerin keńeytip, bank sisteması aktivleriniń sapa hámde muǵdar tárepten asıwına xizmet etip atır.
Kommerciya bankleriniń aktivlerin bahasınıǹ ósiwi bolsa óz gezeginde aktivlerdi tuwrı diversifikaciyalaw nátiyjesi bolıp tabıladı. Banktiń aktivleri qanshelli dárejede likvidli bolsa sonshelli olar menen baylanıslı risk kishi boladı, biraq soǵan juwap retinde olarǵa tólenetuǵın procentte sonshelli kem boladı.
Búgingi kúnde respublikamızda kommerciyalıq banklerdiń aktiv hám passiv operaciyaların basqarıwda shólkemlestirilgen-ekonomikalıq mexanizmin júrgiziwde bank basqarıw shólkemleri yaǵnıy akciyanerler ulıwma jıynalısı, bank Keńesi hám bank Basqarıwı zárúrli áhmiyetke iye bolıp, «Kommerciya banklerde korporativ basqarıw haqqında»ǵı Qaǵıydanıǹ 8 babında belgilep qoyılǵan¹⁴. Atap aytqanda, bul Qaǵıydada bank Keńesi aktivlerdi basqarıw menen baylanıslı bolǵan aktiv hám passivlerin basqarıw boyınsha komitet shólkemlestiriledi delingen,
-kredit siyasatında bolsa kredit hám kreditlerdi kórip shıǵıw ishki procesin óz ishine aladı; dividendlerin tólew siyasatı; investiciya siyasatı; emissiya siyasatı sıyaqlılardı islep shıǵıwı kerekligi kórsetilgen
Respublikamızda ámeldegi nızamshılıqqa kóre kommerciya bankleriniń aktivlerin diversifikatsiyalawda tiykarǵı túsiniklerden paydalanıladı:
- aktivler — kredit, overdraft, lizing, faktorıng, bahalı qaǵazlar, investiciyalar, basqa banklerdegi qarjılar, bólıp -bólıp tólew formasında satılǵan múlk, balanstan tısqarı elementler (shaqırıp alınbaytuǵın kredit minnetlemeleri, paydalanılmaǵan kredit liniyaları, akkreditivler, kepillikler) hámde finanslastırıw menen baylanıslı barlıq basqa talaplar.
- mashqalalı aktivler — sapası «qanıqarsız», «gúmanlı» hám «umitsiz» dep klassifikaciyalanǵan aktivler;
-arnawlı rezervler — sapası «substandart», «qanıqarsız», «gúmanlı» hám «umidsiz» dep klassifikaciyalanǵan aktivler boyınsha joǵaltıwlardı qaplawǵa mólsherlengen májburiy rezervler;
-standart aktivlerge baǵdarlanǵan rezervler — kommerciya banki iskerligi dawamında ulıwma yamasa qandayda bir-bir iskerlik túri nátiyjesinde joǵaltıwlardı qaplaw maqsetinde shólkemlestiriletuǵın rezervler;
-shártleri qayta kórip shıǵılǵan aktivler — shártnama hám (yamasa ) oǵan qosımsha shártlerge muwapıq tiykarǵı shártleri ózgertirilgen aktivler;
- kommerciya bank aktivleri boyınsha joǵaltıwlardı qaplaw ushın májburiy rezervler depozitleri — aktivler boyınsha joǵaltıwlardı qaplaw ushın kommerciya bankleriniń Ózbekstan Respublikası Oraylıq bankindegi májburiy rezervler depozitleri;
- támiyinlenbegen aktivler — támiynatsız berilgen yamasa támiynatı belgilengen tártipte rásmiylestirilmegen aktivler. Bunday aktivler túsimge iye bolǵan qarızdarǵa onıń jaqsı kredit tarıyxı tiykarında beriliwi múmkin.
Belgilengen tólewge uqıplılıq sheńberinen shıqpaǵan halda aktivlerge jaylastırılǵan kapitaldan dáramattı asırıw, bankte basqarıw imkániyatın belgileydi.
Bank likvidlilikti eki túrli jol menen támiyinlew múmkin:
1. Artıqsha likvidli aktivlerdi jıynaw arqalı;
2. Jáhán ámeliyatında keń qollanılıp atırǵan usıl - likvidlilikti kem dáramat keltiretuǵın hám tez satılıwı mǵmkin bolǵan bahalı qaǵazlarǵa investiciya kirgiziw usılı bolıp tabıladı.
Ádette jáhan ámeliyatında bank aktivleriniń naq pul bólimine, kassadaǵı naq pullar, májburiy rezervler fondına ajıratılǵan qarjılar, wákillik banklerge jaylastırılǵan depozitler hámde inkassatsiyalanıp atırǵan naq pullar qosıladı, sebebi bul qarjılar birinshi talap etilgende naq pulǵa aylanadı. Sonıń ushın da bul qarjılardı bankte "birinshi qorǵaw sızıǵı" dep ataydı, sebebi klient kútilmegende óz depozitin yamasa kredit sorap kelip óziniǹ qarjılarınan paydalanıladı.
Bank aktivleri quramında birinshi dárejeli likvidli aktivler ulesi qanshelli kóp bolsa, bank likvidliligi sonsha joqarı boladı. Biraq, sonı da aytı ótiw kerek, bunday aktivler dáramat keltirmeydi, sol sebepli bunday strukturalıq aktivlerdi hár qanday jaǵdayda da maqsetke muwapıq dep esaplap bolmaydı.
Risklilik dárejesine qarap aktivler tórt gruppaǵa bólinedi.
- 1-gruppa riskten ǵárezsiz bolǵan aktivler. Bularǵa: naq pullar hám basqa kassa hújjetleri, Oraylıq banktegi «Nostro», «Vostro» schetındaǵı pul qarjıları, májburiy rezerv schetındaǵı pul qarjıları, ǵazna vekselleri, mámleketlik obligaciyaları, Oraylıq banktiń bahalı qaǵazları hám obligaciyaları kiredi.
- 2-gruppa kishi riskli aktivler. Bularǵa: basqa banklerdiń «Nostro» hám«Vostro» korschetlaridaǵı alınıwı kerek bolǵan pul qarjıları, yevro obligaciyalar, qısqa múddetli birinshi klass támiyinlengenlikke iye bolǵan kreditler hám basqa hújjetler kiredi. Bul aktivler boyınsha risk dárejesi 20% ke teń.
3-gruppa joqarı riskli aktivler: basqa banklerge berilgen kreditler, basqalar ushın bank bergen girew hám kepillikler. Bul aktivler boyınsha risk 50 % ke teń.
4-gruppa eń joqarı dárejedegi riskli aktivler:

• 
  bahalı qaǵazlar satıw hám satıp alıw schetı,
  
• 
  satıp alınǵan vekseller,
  
• 
  trast hújjetler hám akkreditivler,
  
• 
  trattaları boyınsha klientlerdiń minnetlemeleri,
  
• 
  banktiń tólenbegen aktsiyaları boyınsha klientlerdiń minnetlemeleri,
  
• 
  sud processinde bolǵan kreditler,
  
• 
  akkreditivler,
  
• 
  forvard, satıw hám satıp alıw (bank penen hám bankler aralıq) lar kiredi.