Ekonomikaliq o’siwdin’ faktorlari 9

I-bap. Ekonomikalıq ósiw ha’ onin’ tu’rleri

1.1. Ekonomikalıq ósiw - bul obektiv nızamlılıq bolıp, xalıqtıń ósiwi, ilim texnikanıń   rawajlanıw procesleri, óndiris kóleminiń belgili bir waqıt dawamında ósiw sıyaqlı procesler menen baylanıslı. Ekonomikalıq ósiw jámi usınıstıń ósiwin bildiredi. Basqasha sóz benen aytqanda potencial jámi óndiris kólemin bildiredi. Solay yetip, ekonomikalıq ósiw óndiristiń ósiwin, ekonomikalıq potencialdıń ósiwin bildiredi.

Ekonomikalıq ósiwde mámleket real dáramatlarınıń ósiwi, sonday-aq  jan basına tuwrı keletuǵın real dáramatlardıń ósiwi túsiniledi.

Ekonomikalıq ósiw yeki túrli usıl menen anıqlanadı hám ólshenedi.

Birinshi usıl, JIÓ di (JMÓ, TMÓ) ótken dáwirge salıstırǵanda ózgeriwi sıpatında anıqlanadı. Mámlekettiń ulıwma ekonomikalıq múmkinshilikleriniń háreketin anıqlaw ushın paydalanıladı.

Ekinshi usıl, real JIÓ di (JMÓ, TMÓ) ótken dáwirge salıstırǵanda xalıqtıń jan basına ózgeriwi sıpatında anıqlanadı.

Grafikalıq túrde ekonomikalıq ósiw úsh túrli usıl menen sáwlelenedi:

- real JIÓ qıya sızıǵı arkalı (13.1 a-súwret) – trend sızıǵı real JIÓ (U*)  uzaq múddetli ósiw tendenciyasın kórsetedi;

- islep shıǵarıw múmkinshilikleri sızıǵı arqalı – (13.1 b-súwret)- ISHMS belgili waqıt aralıǵında ekonomikada resurslardıń sheklengenligin súwretleydi. Ekonomikada tiykarǵı islep shıǵarılatuǵın tovarlar bul investiciyalıq hám tutınıw tovarları sanaladı. Islep shıǵarıw múmkinshilikleri sızıǵınıń hár bir toчkası ekonomikada bar bolǵan resurslardan paydalanıp belgili bir kólemdegi investiciyalıq hám tutınıw tovarlardıń islep shıǵarılıw múmkinshiliklerine say keledi. Máselen ISHMS sızıǵınıń A tochkasında   usı sızıqqa sáykes keletuǵın resurslardan paydalanıp S1 kóleminde tutınıw tovarların hám I1 kóleminde investiciyalıq tovarlardı islep shıǵarıwǵa boladı. yeger tutınıw tovarların S2 kóleminde islep shıǵaratuǵın bolsaq, belgili kólemde investiciyalıq tovarlardı islep shıǵaratuǵın resurslardıń bir bólegin tutınıw tovarlarǵa qaray bólistiriliwimiz kerek. Usınıń sebebinen investiciyalıq tovarlardıń islep shıǵarıw kólemi I2 deyin qısqaradı. Bul alternativ shıǵınlardıń bar yekenligin ańlatadı. yeger ekonomika taza islep shıǵarıw múmkinshilikleri sızıǵına ISHMS2 jıljısa (A toчkadan D toчkaǵa), bul jaǵdayda tutınıw tovarlardın da (S3 deyin), investiciyalıq tovarlarında (I3 deyin) kólemin, alternativ shıǵınlarsız kóbeytiwge boladı. Bir ISHMS toчkasınan yekinshi joqarıraqta jaylasqan ISHMS toчkasına ótiwi, yagnıy óndiris imkaniyatlarınıń jańa dárejesine ótiw,  ekonomikalıq ósiwdi kórsetedi;

Ekonomikalıq ósiw
- jámi talap – jámi usınıs (AD-AS) modeli arkalı ekonomikalık ósiw potencial JIÓ ósiwin sáwlelendirgenge baylanıslı,  grafikte ol  uzaq múddetli jámi talaptıń (LRAS) ońǵa jıljıwı hám óndiris kóleminiń Y1* den Y2* qaray ósiwi arqalı qorinedi.

Ekonomikalıq ósiwdi anıqlaw hám tiykarlap beriw proceslerinde tómendegilerge itibar beriw tiyis:

1) Ekonomikalıq ósiwdi ólshew;
2) ósiw faktorları;
3) Ekonomikalıq ósiw modelleri.

Milliy ekonomika ósiwin ólshewde jámi dáramatlardıń (ónimlerdiń) hár túrli indikatorlarınan paydalanıw múmkin. Ulıwma ósiw dárejesi negizinde JIÓ muǵdarı menen belgilenedi. Bul kórsetkishler muǵdarı hám sheshiliwi tiyis bolǵan wazıypaǵa qarap JIÓ yamasa MD bolıwı múmkin. Bul kórsetkishlerdiń barlıǵı bir-birine júdá jaqın. JIÓ hám JIÓ sıyaqlı usı mámleket xalqı alıp atırǵan dáramatlar muǵdarın kórsetedi. Sol sebepli onı xalıqtıń jan basına tuwrı keletuǵın dáramatlar dinamikası hám dárejesin anıqlap beriwde paydalanıw múmkin. Ekonomikalıq ósiw teoriyası hám modellerinde ulıwma makroekonomikalıq kórsetkishlerdiń ayırmashılıǵı úlken áhmiyetke iye yemes. Sebebi, olardıń ayırmashılıǵı ekonomikalıq ósiw shegarası hám faktorlardıń ósiw dárejesin analizlegende sheshiwshi process bolıp yesaplanbaydı.

Ekonomikalıq ósiw teoriyasında dáramatlardı alıwda ulıwma kórsetkishler quramı ádette tutınıw hám investiciyalarǵa bólinedi.

I : Y = C + I;

Mámlekettiń qárejetleri hám taza eksport kórsetkishleride tutınıw hám investiciyalarǵa bólinedi. Absolyut muǵdardaǵı kórsetkishler dinamikası Yt (t-waqıt indeksi) hám jan basına tuwrı keletuǵın kórsetkishler birliginde ósiw processin bildiredi. Tutınıw kólemi Ct ekonomikanıń sońǵı maqsetin hám jasaw dárejesin arttırıwdı bildirse, investiciya It resurs múmkinshilikleriniń ósiw hám texnikalıq jańalıqlardıń materiallıq bolıwın bildiredi. Tutınıw hám investiciya arasında jeterli qarama-qarsılıqlar bar. Sebebi hárekettegi tutınıw muǵdarınıń ósiwi ekonomikalıq ósiw potencialınıń múmkinshiliklerin qısqartıradı.

Ósiwniń barlıq múmkinshilikleri real muǵdarda, turaqlı bahalarda qaraladı. Keri jaǵdayda, nominal kórsetkishte olardıń dinamikası ósiw dárejesin, bálkim inflyaciyanı kórsetken bolar yedi.

Hár bir kórsetkish boyınsha úsh túrli muǵdardaǵı dinamikaǵa analiz jasaw múmkin:

1. Absolyut kórsetkish: máselen, real islep shıǵarıw Yt;

2. Absolyut qosımsha ósiw: máselen, islep shıǵarıwdıń artıwı.

Yt = Yt-Yt-1;

3. Qosımsha ósiw dárejesi: máselen, islep shıǵarıwdıń qosımsha ósiwi Yt.

Ekonomikalıq ósiw tempi tómendegi formulalar járdeminde anıqlanadı:

a) bazisli ósiw tempi = Yi / Yo;
b) shınjırlı ósiw tempi = Yi / (Yi-1);

  Qosımsha ósiw tempi:

a) bazisli qosımsha ósiw tempi = (Yi - Yo) / Yo;
b) shınjırlı qosımsha ósiw tempi = ( Yi - Yi-1) / Yi-1.

Hár bir mámleket ekonomikalıq ósiwge umtıladı. Sebebi ekonomikalıq ósiw:

Birinshiden, milliy ónim kólemin hám dáramattıń kóbeyiwin;
Ekinshiden, resurslardan ónimli paydalanıwdı;
Úshinshiden jańadan jańa zárúrlik (mútájlik) hám múmkinshiliklerdiń payda bolıwına;
Tórtinshiden, xalıq aralıq bazarlarda mámleket abrayın arttırıwǵa (kóteriwge) alıp keledi.

Ekonomikalıq ósiw usıllarınan durıs hám óz ornında paydalanıw úlken áhmiyetke iye.

Máselen, mámleket áskeriy potencialın anıqlaw hám rawajlandırıw mashqalası qaralıp atırǵanda ekonomikalıq ósiwniń birinshi usılınan, mámleket xalqınıń turmısı salıstırmalı kórilip atırǵanda yekinshi usıldan paydalanıw maqsetke muwapıq.

Máselen, Hindistanda jetistirilgen JIÓ SHveycariyada jetistirilgen JIÓ nen 70% ke kóp, biraq xalıqtıń jasaw dárejesi boyınsha Hindistan xalqı SHveycariya xalqınıń jasaw dárejesinen 60 mártege tómen.

Ekonomikalıq ósiw dáslep paydalanıp atırǵan resurslardıń sanı, sıpatı hám texnologiyasına baylanıslı. yegerde qaralıp atırǵan faktorlar hám ekonomikalıq ósiwdi beriwshi (qurawshı) bólimler bir pútinlikke alıp kelingen bolsa, ekonomikalıq ósiwdi ekstensiv hám intensiv ósiwge bólip qaraw múmkin. yegerde paydalanıp atırǵan resurslar muǵdarı ózgermey qalǵan jaǵdayda islep shıǵarıw ósse tolıq intensiv faktorlar yesabına ámelge asırılǵan sanaladı.