Ekonomikaliq o’siwdin’ faktorlari 9

1.2 Ekonomikaliq o’siwdin’ faktorlari

Ulıwma alǵanda ekonomikalıq ósiw bir neshe faktorlar tásirinde ámelge asırıladı:

1.Tabiyiy resurslar sanı hám sıpatı;
2. Miynet resurslarınıń sanı hám sıpatı;
3. Tiykarǵı kapitaldıń kólemi;
4. Texnologiya h.t.b.

Faktorlardıń barlıǵı óndiriske tikkeley tásir kórsetedi. Bul bolsa, ekonomikalıq ósiw keleshegin belgilewde óndiris funkciyalarınan keń paydalanıw múmkinshiligin beredi. Ekonomikadaǵı óndiris faktorları muǵdarınıń qosımsha ósiw templeri (DK/K hám DL/L) hám texnika progressi nátiyjesinde olardıń ulıwma ónimdarlıǵın qosımsha ósiw templerine(DA/A) baylanıslı túrde ónim islep shıǵarıwdıń qosımsha ósiw tempin (DY/Y) yesaplaw  múmkinshiligin beredi:

DY/Y =  a (DK/K) + (1- a) DL/L + DA/A  

yamasa, óndiris kóleminiń qosımsha ósiw tempi = kapital kólemi + miynettiń úlesi + faktorlar ulıwma ónimdarlıǵınıń qosımsha ósiwi úlesine.

Bunda koefficient a islep shıǵarılǵan ónimde kapitaldıń úlesin, (1- a) - miynettiń úlesin kórsetedi.

Máselen, milliy ónimde kapitaldıń úlesi 0,3 ti, miynettiń úlesi 1-0,3= 0,7 ni qurasın. Onda kapitaldı (DK/K) hám miynetti (DL/L) 10% ke qosımsha ósiwi óndiris kóleminde 10% ke qosımsha ósiwge alıp keledi.

( 0,3 x 10 % + 0,7 x 10 % = 3 % + 7 % = 10%)

yaǵnıy, ekstensiv faktorlar sanaladı.

Mámleket siyasatı ekonomikalıq ósiwniń tómendegi mashqalaların sheshiwge baǵdarlanǵan bolıp tabıladı:

- tutınıw dárejesi joqarı bolǵan ekonomikanıń turaqlı jaǵdayın támiyinlewge qaratılǵan amanat jamǵarmalarınıń normaların tańlaw;
- xalıqtıń ósiwin tártipke salıw;
- ilim-texnika progressiniń ekologiyalıq tárepten qáwipsiz bolǵan jeńislerini iske yendiriw hám miynet ónimdarlıǵın arttırıw.

Ekonomikalıq ósiwniń sociallıq baǵdarda kúshiyip barılıwı menen ekonomikalıq teoriya hám praktikada xalıqtıń párawanlıǵı túsinigi jámiyettiń sociallıq-ekonomikalıq rawajlanıwınıńda yeń áhmiyetli kriteriyaları sıpatında jánede ayqın kórinbekte hám keńeytirip barılmaqta.

Egerde aldınǵı waqıtlarda onı materiallıq jaqtan támiyinlengenligin muǵdar kórsetkishleri sáwlelendirgen bolsa, házirgi waqıtta birinshi orınǵa ortasha jasaw, ólim dárejesi, sonnan balalar ólimi, jumıssızlıq dárejesi, dáramatlar teńsizligi, tálim dárejesi, átiraptı-qorshaǵan ortalıqtıń pataslanıwın hám basqada usı sıyaqlı kórsetkishler qoyılmaqta. Ekonomikalıq ósiw shaxstıń rawajlanıp barıwı ushın shárayat jaratıp beriwi tiyis.

Ekonomikalıq ósiwniń keri tásirleriniń aqıbetlerinen biri bolıp, xalıqtıń sociallıq, múlkke iyelik yetiw klasslarına bóliniwleriniń kúshiyip barıwı sanaladı. Sol sebepli mámleket xalqınıń túrli qatnamların qorǵaw maqsetinde sociallıq siyasat alıp barıladı.

Mámleket usı sociallıq siyasatlardı alıp barıwdan aldın xalıqtıń dáramatlarınıń muǵdarın anıqlaydı. Xalıqtıń dáramatı miynet haqı, dividentler hám procentlerden, sonday-aq transfert tólewlerden ibarat boladı. Dáramatlardıń keń mánisi pulsız yamasa jenillikli bahalarda xalıqtıń tutınıw tovarları hám bilimlendiriw, den sawlıqtı saqlaw, úy-joy kommunal xojalıǵı, transport h.t.b. xızmetler kórsetiwdegi tólewlerdi óz ishine aladı.

Miynet haqısı, dividentlar hám procentlerdi óndiriste tikkeley qatnasqanlar dáramatlarına bólistiriw nátiyjesinde alınadı. Mámleket dáramatlardı bólistiriwde miynet haqınıń yeń kem muǵdarın nızamlı ráwishte ornatıw arqalı tásir kórsetedi.  yeń kem miynet haqı usı mámlekettegi turmıs jaǵdayına baylanıslı bolıp, yeń kem tutınıw byudjeti negizinde anıqlanadı.

Mámleket dáramatlarınıń qayta bólistiriliwi tiykarınan yeki túrli tayansh faktorları járdeminde ámelge asırıladı:
1. Salıq sisteması;
2. Transfert dástúri.