Ekonomikaliq sistemalardin dasturiy ekonomikadan post industryal ekonomikaga evolyusyasi

Ekonomikaliq sistemalardin dasturiy ekonomikadan post industryal ekonomikaga evolyusyasi
Joba :
1. Sociallıq-ekonomikalıq sistemalardıń iyerarxik dúzilisi.
2. Model hám modellestiriw procesiniń mánisi.
3. Ekonomikalıq -matematikalıq modeller klassifikaciyası.
4. Ekonomikalıq -matematikalıq modellestiriw basqıshları.
Ádebiyatlar

Bazar ekonomikası sharayatında ekonomikalıq processlerdi modellestiriw ayriqsha ayrıqshalıqlarǵa iye. Sebebi, birinshiden, bazar táwekelshilik hám uǵımsızlıq elementlerine iye; eginshiden, resurslarınıń shegaralanǵanlıǵı ; úshinshiden, o'ndiriwshiler hám qarıydarlar ortasında básekiniń bar ekenligi; tórtinshiden, ekonomikalıq ko'rsetkishlerdi keleshektegi jaǵdayın aldınan ko're biliw hám basqalar. Ekonomikalıq processler hár qıylı hám bir-birinen anıq bir belgileri menen parıq etedi.

Sociallıq-ekonomikalıq sistemalar quramalı iyerarxik dúzılıwǵa iye. Iyerarxiya - kóp basqıshlı sistema bolıp, al jaǵdayda qandayda bir bir elementtiń o'zgeriwi pútkil sistemanıń o'zgeriwine sebep bolıwı múmkin.
«Ekonomikalıq -matematikalıq usıllar hám modeller» páni úyreniwi kerek bolǵan máseleler:
- Kárxanalar hám firmalarda matematikalıq usıllardı qollaw ;
- Shegaralanǵan resurslardan optimal paydalanıw ;
- Básekishi firma hám kárxanalar strategiyalarınıń optimallaw hám alternativlastırıw ;
- Qarıydardıń minez-qulqı ;
- Rezervlerdi optimal basqarıw ;
- Ǵalabalıq xizmet ko'rsetiw modellerin qollaw ;
- Optimallastırıw máseleleri hám ikkilanganlik teoriyası ;
- Makroekonomikalıq processlerdi modellestiriw;
- Tarmaqlararo balansda agregirlash;
- Óǵımsızlıq hám táwekelshilik sharayatında qarar qabıllawdıń matematikalıq modellerin dúziw;
- Tarmaqlı modellestiriw;
- Dúzilgen modellerdiń real processlerge sáykesligi tekseriw hám muǵdarlıq bahalaw.
- «Ekonomikalıq -matematikalıq usıllar hám modeller» páni aldında turǵan wazıypalar :
- Ekonomikalıq processlerdi modellestiriw tiykarların úyretiw;
- Ekonomika quramalı hám iyerarxik dúzılıwǵa egaligi, ekonomikalıq processlerdiń mánisi, mazmunı hám qásiyetlerin úyretiw;
- Mikro- hám makro dárejedegi ekonomikalıq processlerdi modellestiriw princip-larini úyretiw;
- Kárxana hám firmalardıń iskerlik ko'rsetiw mexanizmin úyretiw;
- Kárxanalarda úyrenilip atırǵan hár bir processga uyqas keliwshi ekonomikalıq -matematikalıq usıllar hám modellerdi dúziw jolların úyretiw;
- Kárxanalar maǵlıwmatları boyınsha optimizasion, balans, trend modellerin dúziwdi úyretiw;
- Saylanǵan modeldi arnawlı kompyuter programmaları tiykarında sheshiwdi úyretiw;
- Hár bir ekonomikalıq process hám hádiyselerdiń kóp variantlı sheshimlerin alıwdı úyretiw;
- Alınǵan sheshimlerdi ekonomikalıq analiz qılıw hám qarar qabıllawdı úyretiw.
Ekonomikalıq -matematikalıq usıllar hám modellerdiń teoriyalıq hám ámeliy áhmiyeti:
1. Ekonomikalıq hám tábiy pánlerdi rawajlandırıwda jetekshi qural bolıp xızmet etedi.
2. Materiallıq, miynet hám finanslıq resurslardan ámelde nátiyjeli paydalanıladı.
3. Ekonomikalıq processler boyınsha boljawlardı ámelge asırıw waqtında ayırım ońlawlardı kirgiziw múmkinshiliginiń bar ekenligi.
4. Ekonomikalıq processler tek ǵana tereń analiz etilipgine qalmastan, bálki alardıń jańa úyrenilmagan nizamlıqların de ashıw ikoniyati jaratıladı.
5. Quramalı bolsaplaw jumısların kompyuterlestiriw hám avtomatlashtirishni ańsatlastırıw menen birge, intellektuallıq miynet jeńillestiriledi, basqarıw hám ekonomikalıq tarawdıń xızmetkerleriniń miynetin ilimiy tiykarda sho'lkemlestiriwge hám basqarıwǵa járdem beredi.
“Ekonomikalıq -matematikalıq usıllar hám modeller” páni óz ishine arnawlı pánler sistemasınan ibarat bolǵan to'mendegi túsinik hám qaǵıydalardı aladı :
• Ekonomikalıq processlerde obiektiv hám subyektiv faktorlar tásirin, alardıń óz-ara baylanısıwilarini úyreniw;
• Biznes-jobaların ilimiy tiykarlash hám alardı atqarılıwın obiektiv bahalaw ;
• Ekonomikaǵa tásir etiwshi unamlı hám unamsız faktorlardı ızlep tabıw hám alardıń tásirin muǵdarlıq bahalaw ;
• Islep shıǵarıwdı rawajlandırıw daǵı tendensiyalarini hám parıqlardı, paydala -nilmayotgan ishki múmkinshiliklerdiń rezervlerin anıqlaw hám ashıp beriw;
• Aldıńǵı tájiriybelerdi ulıwmalastırıw, optimal basqarıw qararların qabıllaw.
Kuzatilayotgan obiektlerdi tereń hám hár tárepleme úyreniw maqsetinde tábiyaatda hám jámiyette júz beretuǵın processlerdiń modelleri jaratıladı. Onıń ushın obiektler hám de alardı o'zgeshelikleri gúzetiledi hám alar tuwrısında dáslepki túsinikler payda baladı. Bul túsinikler ápiwayı so'ylesiw tilinde, túrli súwretler, sxemalar, belgiler, grafiklar arqalı ańlatılıwı múmkin. Bul túsinikler model dep aytıladı.
Model sózi latınsha modulus sózinen alınǵan bolıp, o'lshew, norma degen mánisti ańlatadı.
Keń mániste model qandayda bir obiektti yamasa obiektler sistemasın úlgisi bolıp tabıladı. Model túsinigi biologiya medisia, fizika hám basqa pánlerde de qollanıladı.

Keń mániste model qandayda bir obiektti yamasa obiektler sistemasın úlgisi bolıp tabıladı. Model túsinigi biologiya medisia, fizika hám basqa pánlerde de qollanıladı.

Ekonomikalıq sistemalardıń túrleri
Ekonomikalıq sistemalardı klassifikaciyalawdıń túrli usılları hám jantasıwları ekonomika tariyxında málim. Karl Marksning pikirine ko're, ekonomikalıq sistemalar sociallıq-ekonomikalıq qáliplesiwlerge muwapıq bolınedi: baslanıwiy, qul, feodal, kapitalıstik hám kommunistlik. Bul islep shıǵarıw munasábetleri rawajlanıwınan aldında bolǵan o'ndiriwshi kúshlerdiń rawajlanıw dárejesi menen baylanıslı. Óndiriwshi kúshler hám islep shıǵarıw munasábetleri ortasındaǵı qarama-qarsılıq dawlarǵa alıp keliwi, nátiyjede qáliplesiw o'zgeriwi múmkin.
Jigirmalanshı asirde. ekonomikalıq sistemalar evolyutsiyasına formatsion jantasıw bir neshe márte sın pikir etildi. Sanday etip, amerikalıq ekonomist, sotsiolog hám siyasatshı v. Rostov ekonomikalıq o'siw teoriyasın jarattı, oǵan ko're hár qanday mámlekettiń ekonomikalıq sistemasın ekonomikalıq o'siwdiń bes basqıshından birine kirgiziw múmkin: dástúriy jámiyet - hasası qal miyneti, qal texnologiyası, awıl xojalıǵı o'nimi, to'men miynet o'nimliligi; o'tiw dáwiri jámiyeti - pán, texnika, o'nermentshilik, bazardı rawajlandırıw ; ekonomikalıq qırqıw sisteması -kapital qoyılmalardıń sezilerli o'siwi, awıl xojalıǵında miynet ońimdarlıǵınıń tez o'siwi, infratuzilmani rawajlandırıw ; ekonomikalıq jetiklik jámiyeti -o'ndiristiń jedel o'siwi jáne onıń natiyjeliligi, pútkil ekonomikanıń rawajlanıwı ; joqarı ǵalabalıq tutınıw jámiyeti -islep shıǵarıw birinshi náwbette qarıydar ushın isley baslaydı, etakchi orındı uzaq jas ko'retuǵın o'nimler islep shıǵaratuǵın sanaat kárxanaları iyeleydi.
Basqıshlardıń o'zgeriwi sanaattıń etakchi taparı daǵı o'zgerisler menen baylanıslı halda júzege keledi. Onıń teoriyası jigirmalanshı ásirdiń 60 -jıllarında keń tarqaldı, 70-jıllarda Rostov bul teoriyanı taǵı bir altınshı basqısh penen toltırıwdı usınıs etdi jáne onı " jańa turmıs izlew" dep atadi.
Tap sanday teoriyanı 70-jıllardıń jetkiliklilerında amerikalıq sotsiolog D. Bell ozıniń " Sanaat jámiyetiniń keliwi" shıǵarmasında ilgeri súrgen. Al jámiyeti ekige ajratdi sanaatǵa shekem (rawajlanıw dárejesi to'men), sanaat (sanaat mashinaları tiykarında islengen) hám postindustrial (to'mendegi ayrıqshalıqlar menen xarakterlenedi: tartısıw orayı tovarlardı o'ndiris shıǵarıwdan xızmetler o'ndiriske o'tedi, pán, informaciya, innovatsiyalar zárúrli rol aynaydı, tiykarǵı orın qánigelerge tiyisli).
Nemis ekonomistsi B. Xildebrand ayırbaslaw koefficientlerdi islep shıǵarıw dárejesiniń kriteryası retinde isletgen hám usınıń sebepinen ekonomikalıq sistemalardıń ush tariyxıy túrin ajıratıp ko'rsetken: tábiy, naq pul, kredit.
Zamanago'y ekonomistler, ekonomika wákilleri ádetde ekonomikalıq sistemalardı bir neshe kriteryalarǵa ko're klassifikaciyalaydilar. Birinshisi, islep shıǵarıw qurallarına iyelik, eginshisi - ekonomikalıq qararlardı muwapıqlastırıw usılı. Amerikalıq ekonomist K. R tárepinen usınıs etilgen eń kóp qabıl etilgen klassifikaciya. Makkonnell. Bul klassifikaciya ekonomikanıń ush tiykarǵı máselelerin sheshiwge tiykarlanǵan.
Hár qanday ekonomikalıq sistema dus keledi ush tiykarǵı shınıǵıwala :
- ne islep shıǵarıw kerek, yaǵnıy qanday tovarlar hám xızmetler;
- qanday islep shıǵarıw kerek, yaǵnıy qanday islep shıǵarıw quralları arqalı ;- kim tutınıw etedi.
Jámiyet bul tiykarǵı sorawlarǵa qanday juwap beriwine qaray, ekonomikalıq sistemalardıń túrleri ajratıladı.
K. R tárepinen usınıs etilgen ekonomikalıq sistemalardıń modellerin ko'rip shıǵıń. Makkonnell. Dástúriy ekonomika - tiykarǵı sorawlarǵa juwaplar úrp-ádetlerge tıykarlanıp, úrp-ádetler tiykarında (Afrika, Avstraliya qáwimlerinde) beriledi. Bunday ekonomikada texnologiyalar dástúriy hám turaqlı bolıp, islep shıǵarılǵan o'nim túrleri derlik o'zgeriwsiz qalıp atır. Jigit ákesi sıyaqlı, jas qız bolsa anası sıyaqlı etedi.
Buyrıq ekonomikası (jaybarlastırılǵan yamasa oraylastırılǵan ) - barlıq sorawlarǵa juwaplar jobalar járdeminde beriledi (SSSR, Arqa Evropa, Kitay, Kubada ), islep shıǵarıw qurallarına jámiyetlik múlki xarakterli bolıp tabıladı.
Bazar ekonomikası (sap kapitalizm) - barlıq sorawlarǵa bazar mexanizmleri járdeminde juwap beriledi, islep shıǵarıw qurallarına jeke menshikshilik tán bolıp tabıladı. Biraq onıń sap formasında bazar ekonomikası joq ; sap kapitalizm mámlekettiń ekonomika jumıslarına qospasligini shámbe etedi jáne bul dúnyanıń qandayda bir jayında joq. Batıs Evropa hám Amerika mámleketleri aralas ekonomikaǵa iye.
Aralas ekonomika -bazar mexanizmleri tásiri menen bir Katarda mámlekettiń ekonomika jumıslarına aralasıwı, hár qıylı múlkshilik formaları ámeldegi bolǵan ekonomika. Aralas ekonomikanıń hár túrlı túrlerin ajıratıw múmkin: mısalı, jaybarlastırılǵan kapitalizm, sal. bazar mexanizmleri tásiri menen bir Katarda jaybarlaw, ekonomika jumıslarına mámlekettiń aktiv aralasıwı ámeldegi bolǵan ekonomika (mısalı, Yaponiya, Frantsiya ).
Bazar sotsializmi (yamasa social jo'neltirilgen bazar ekonomikası ) - bazar mexanizmleri menen bir Katarda mámlekettiń ekonomika jumıslarına tartılıp ketiwi jáne social-ekonomikalıq processlerge aktiv tásir ko'rsetetuǵın ekonomika (mısalı, Shvetsiya, Germaniya ). Mısalı, Germaniyada bul princip to'mendegishe: " Ílajı bolǵanınsha kemrek mámleket hám kerek bolǵanda mámleket". Bazar sotsializmi bolǵan mámleketlerde keń social qorǵaw tarmaǵı isleydi: kesellerge, mayıplarǵa, jumıssızlarǵa to'lewler, kárxanalar bankrotligidan azap shetnlarga járdem, balalar ushın pensiyalar, jarlılar hám basqalar.
Házirde alar ele de ajıratıp atırlar o'tiw ekonomikası bolǵan mámleketler. Ótiw dáwiri - bul bir sistemadan eginshisine o'tiw waqıtı.
Keling, buyrıqpazlıq hám bazar ekonomikasın tolıq ko'rip shıǵayıq. Buyrıqlar sistemasınıń tiykarǵı qásiyetleri:
• ishlab shıǵarıw qurallarına jámiyetlik yamasa mámleket múlkshiliginiń húkimranlıǵı ;
• ekonomikada Mámleket jaybarlaw komissiyasınıń diktaturasi;
• ekonomikalıq basqarıwdıń basqarıw usılları ;
• davlatning finanslıq diktaturasi.
Tiykarǵı abzallıqları :
• yanada turaqlı ekonomika ;
• odamlarning keleshekke ko'birek isenimi;
• to'liq bántlik;
• jamiyatdagi teńsizliktiń kamligi;
• hamma ushın minimal turmıstı támiyinlew kepilligi.
Tiykarǵı kemshilikleri:
• davlat múlkiniń qaniqarsiz jumısı (al jaman isletilingen, texnika jıllar dawamında jańalanbaǵan, kelilik hám nadurıs basqarıw rawajlanǵan );
• qattiq islewge dúmpish joq (miynetten qashıp, miynetsevarlikni xoshametlew joq, sebebi A. S. Pushkin aytqanı sıyaqlı " insan tábiyaatı erinshek (atap aytqanda orıs tábiyaatı ));
• mas'uliyatsizlik, xızmetkerlerdiń ǵayratkorligi (hátte sanday gáp bar edi: " ǵayrat ǵayratkorning basına urıladı");
• ekonomikalıq nátiyjesizlik hám ulıwmalastırılǵan defitsit;
• iste'molchilar ústinen o'ndiriwshilerdiń buyrıǵı (adamlar ushın kerek bolǵan zatlardı emes, bálki Mámleket jaybarlaw komissiyasında jaybarlastırılǵan zatlardı islep shıǵardı );
• odamlar turmıs dárejesiniń to'menligi.
Az waqıt jıldan artıq tájiriybe sonı ko'rsetdiki, komandirlik ekonomikası jaramsız bolıp shıqtı, tk. " Sanalı buyırtpalar" (avstro-anglo-amerikalıq ekonomist Fridrix fon Xayek sózleri menen), yaǵnıy.joqarıdan berilgen, kóp hil sistemalardı islep shıǵıw ushın ǵayrıtabiiy. v. I. Lenin kommunizm haqqında sanday jazǵan edi: " pútkil jámiyet bir mekeme, bir fabrika baladı". Biraq siz " ózińiz yoqtirgan buyımlardıń mozaikasi kabi" kerekli buyırtpanı jarata almaysız. Saltikov-Shchedrin: " Qandayda bir kisin aqıl -aqıl menen bagıw múmkin emes", dedi.
Bazar ekonomikası - bul adamlardıń qálegen serikligine, tovarlardı erkin satıp alıw hám satıw arqalı o'ndiriwshiler hám qarıydarlar ortasındaǵı tuwrıdan-tuwrı baylanıslarǵa tiykarlanǵan ekonomikalıq sistema bolıp tabıladı. Bunday almasinuv " adamlarǵa qálegen zattı beredi, birpara gruppa túsinigine ko're emes" (Milton Fridman sózleri menen - amerikalıq ekonomist, liberalizm yamasa neoklassitsizm tárepdarı ).
Bazar ekonomikasınıń tiykarǵı qásiyetleri:
• ishlab shıǵarıw qurallarına jeke menshikshilik;
• erkinlik hám isbilermenlerdiń materiallıq juwapkerligi (hár bir shaxs hár qanday nızamlı iskerlik túri menen shuǵıllanıwı múmkin, al ózi ushın neni, qanday hám kim ushın islep shıǵarıwdı ózi sheshedi, " óz baxtini ózi jaratadi", ózi iskerligi nátiyjeleri ushın materiallıq juwapkerlikti óz moynına aladı ). Mısalı, Amerika temeki fabrikaları óz o'nimleriniń ólik qáwipi tuwrısında, chekuvchilarning hár qıylı keselliklerge shalınıw múmkinshiligı joqarı ekenligi haqqında etarli dárejede eskertmaganliklari ushın chekishdan jábirlengenlerge millionlap dollarlıq aqshanı to'lewge májbúr. Yamasa mikroto'lqinli pechni o'ndiriwshi kompaniya tárepinen millionlap járiyma to'lew, bul sıyaqlı ardaqlı itini bilmasdan qurıtǵan buvisiga);
• ekonomikalıq seriklerdi tańlaw erkinshegi (Hár bir o'ndiriwshi, qarıydar ozıniń ekonomikalıq seriklerin ózi tańlaw huqıqına iye hám hár qıylı o'nimler sebepli juwmaqlawshı sóz qarıydarǵa tiyisli. Áyne onıń tańlawı oxir-aqıbet neni hám qansha islep shıǵarıwdı belgileydi. Milton Fridman obrazlı etip aytqanda " hámme dawıs beriwi múmkin galstugingizning reńi ");
• ekonomikalıq munasábetler qatnasıwshılarınıń jeke paydası (bul insan ǵayratı, tapqırlıǵı, aktivliginiń eń jaqsı stimulyatori bolıp tabıladı. Joqlıq Smit al haqqında sanday dep jazǵan edi: «Insan mudami qońsılaslarınıń járdemine mútáj hám al paydasız alardı tek alardıń paydasınan kutadi. Al alardıń egoizmiga shaqırıq qilsa hám al ushın alardan talap etkenin qılıw óz máplerine sáykes keliwin ko'rsetip bere alsa, al maqsetine tezirek erisedi... Maǵan kerek bolǵan zattı beriń, sizge kerekli zattı alasız - bul hár qanday bunday usınıstıń mánisi. Biz qassap, pivo o'ndiriwshisi yamasa nanbayshınıń qayırqomligidan emes, bálki alardıń jeke máplerinen kelip shıǵamız. Biz insaniyatqa emes, bálki menmenlikke shaqırıq etemiz hám alarǵa hesh qashan óz mútajliklarimiz haqqında emes, bálki alardıń paydaları haqqında aytamiz.”);
• bozor faktorları tásirinde ekonomikanı ózin ózi basqarıw (bahalardı erkin qáliplestiriw, báseki, talap hám usınıstıń óz-ara tásiri hám basqalar );
• davlatning ekonomikalıq jumıslarǵa minimal aralasıwı (mámlekettiń ekonomikaǵa aralasıwı qanshellilik kem bolsa, bazardıń ózin ózi basqarıwına aralasıw sonshalıq kem baladı. Yegor Gaydar aytqanı sıyaqlı : jámiyettegi ayıpkerlik dárejesi ekonomika daǵı mámleket hám biznes ortasındaǵı kúshler teń salmaqlılıqına baylanıslı, sebebi lawazımlı shaxs mudamı biznesmenga qaraǵanda ko'birek kriminogen o'zgeshelikke iye., eger alar qospasa edi. Lawazımlı tek hújdansız boyib ketiwi múmkin ");

Tiykarǵı abzallıqları :

• yuqori nátiyjelililik hám isbilermenlikti xoshametlentiredi;
• samarasiz hám kereksiz islep shıǵarıwdı biykarlaw etedi;
• daromadlarni jumıs nátiyjelerine ko're bo'liwleydi;
• iste'molchilarga ko'birek huqıq hám múmkinshilikler beredi;
• katta basqarıw apparatı talap etińmeydi.
Tiykarǵı kemshilikleri:
• jamiyatdagi teńsizlikti kúshaytadı (jeke menshik bo'lek puqaralarǵa úlken baylıq taplawǵa múmkinshilik beredi hám shárt emes óz miyneti menen);
• jamiyatda úlken biyqararlıqtı keltirip shıǵaradı (al jumıssızlıq, inflyatsiya, adamlar turmıs dárejesiniń to'menlewi hám taǵı basqalardıń ko'teriliw hám to'menlew, udayı tákirarlanatuǵın alevlenmeleri menen xarakterlenedi);
• notijorat o'ndiriske qızıqmaydı (o'ndiriwshilerge ulıwma tálim hám den sawlıqtı saqlaw, milliy qawipsizlik, jámiyetlik rejimin qorǵaw, ko'shelerdi jaqtılandıriw hám basqalar sıyaqlı máseleler qızıqtirmaydi, sebebi bul payda keltirmeydi);
• biznesning adamlar hám tábiyaatqa etkazishi múmkin bolǵan záleline bıyparq.
Bazar ekonomikası mińlaǵan adamlardıń tiri, óz-ózinen payda balatuǵın óz-ara tásirinde hesh kimdiń niyetisiz qáliplesetuǵın " óz-ózinen payda bolǵan buyrıqlar" menen ajralıp turadı. Bazardı hesh kim oylap tabıw etpegen hám qurmagan, al ásirler dawamında qáliplesip, tek tábiy tańlanıwdan o'tken, tájiriybe hám waqıt sınaqınan o'tken social institutlardı bekkemladi hám rawajlantirdi. Bazar ekonomikası - bul " insan ámeldegi kúshlerdiń reyim-shápáátiga emes, bálki tek ózine baylanıslı" (Fridrix fon Xayek). Sonıń menen birge, al sanday dedi: " Húkimet baylar qolında bolǵan jámiyet tek kúsh qolında bolǵanlarǵana bayıwı múmkin bolǵan jámiyetten ko're jaqsıroqdir".
Ekonomikalıq sistema daǵı múlk
Múlk munasábetleriniń adamlar turmısındaǵı áhmiyetin joqarı bahalaw qıyın. Hegel alardı " barlıq nızamshılıq átirapında aylanıp juretuǵın hám al yamasa bul tárzde puqaralardıń kóplegen huqıqları óz-ara baylanıslı bolǵan" o'qi dep atadi. Áyne múlkshilik munasábetler jámiyettegi haqıyqıy kúshnı belgileydi: islep shıǵarıwdı kim basqaradi hám islep shıǵarılǵan o'nim qanday bo'listiriledi. Insannıń materiallıq párawanlıǵı, erkinshegi hám ǵárezsizligi kóp tárepten alarǵa baylanıslı. Kúndelik baylanısda múlk múlk dep ataladı, yaǵnıy. insan, kárxana, jámiyet iyelik etetuǵın zatlar, qádiriyatlar kompleksi. Ósı waqıtta múlk múlktiń tek bir bo'legi bolıp tabıladı.
Jeke- bul adamlar islep shıǵarıw, bo'listiriw, almastırıw, tutınıw qılıw processinde turmıslıq paydalardı o'zlestiriw tuwrısındaǵı ob'ektiv túrde payda balatuǵın hám nızamlı túrde belgilengen munasábetlerdiń kompleksi.
Múlk - jámiyet sistemasınıń ekonomikalıq tiykarları, onıń tiykarǵı elementi... Al jumısshın islep shıǵarıw quralları menen bo'lewdiń ekonomikalıq usılın, ekonomikalıq sistemanıń islewi hám rawajlanıwınıń maqsetlerin, jámiettiiń social dúzilisin hám basqalardı belgileydi.
Mulkka salıstırǵanda eki qıylı jantasıw ámeldegi marksistik hám batıs ekonomikalıq teoriyada. Marksizmga ko're: múlk arnawlı bir islep shıǵarıw usılında úlken orındı iyeleydi hám alardıń o'zgeriwi húkimranlıq etiwshi múlk formalarınıń o'zgeriwine muwapıq ámelge asıriladı, kapitalizmiń tiykarǵı jawızlıǵı jeke menshik bar ekenliginde bolıp tabıladı. Sal sebepli al kapitalıstik jámiyeti reformalawdı jeke menshikti jámiyetlik múlki menen almastırıw menen baylanıstırdı.
Batıs ekonomikalıq teoriyada múlkshilik túsinigi resurslarınıń kamligi, alarǵa bolǵan mútajlik penen salıstırıwlaganda. Bul qarama-qarsılıq resurslarǵa kirisiwdi bolsaptan tısqarı qılıw jolı menen sheshiledi, bul mulkni támiyinleydi.
Biznes zárúrli áhmiyetke iye islep shıǵarıw qurallarına iyelik qılıw... Bul munasábetler júdá quramalı hám kóp qırlı, biraq alarda ush pikirdi ajıratıw múmkin:
Múlkshilik munasábetleriniń quramı
Keling, hár bir pikirdi ko'rip shıǵayıq :Islep shıǵarıw quralların belgilew Hár qıylı ob'ektlerdiń tiyisli islep shıǵarıw qurallarınıń iyesi bolıw ushın belgilengen hám nızamlı túrde ámelge asırılǵan huqıqı bolıp tabıladı alarǵa iyelik qılıw, alardan paydalanıw hám alardı ıqtıyar etiw.
Iyelik- bul múlkshilik sub'ektiniń ǵárezsiz túrde hám óz mápleri kózqarasınan onıń ıqtıyarında bolǵan múlk ob'ektlerinen paydalanıw máselelerin sheshiwdiń nızamlı nızamlı huqıqı bolıp tabıladı;buyurtma- sal menejment, biznes, paydalanıw - sal tavardıń paydalı qásiyetlerin o'zlestiriw, biyganalastırıw - sal múlk huqıqın o'tkeriw menen baylanıslı háreketler (qayır-ehson, miyraslar, girew hám basqalar ).
Jámiyettegi hám ekonomika daǵı obiektlerdi matematikalıq modeller járdeminde baqlaw múmkin. Bul túsinik modellestiriw dep ataladı.
Ekonomikalıq model - ekonomikalıq obiektlerdiń ápiwayılastırılgan nusqası bolıp tabıladı. Bunda modeldiń turmıslıqlıǵı, onıń modellestiriletuǵın obiektke áyne sáykes keliwi zárúrli áhmiyetke iye bolsaplanadı. Lekin birden-bir modelde úyrenilip atırǵan obiekttiń hámme tárepin sáwlelendiriw múmkin emes. Sanda processtiń eń xarakterli hám eń zárúrli belgileri sáwlelendiriledi.
Modellestiriwdiń universal usıl retinde basqa usıllarǵa qaraǵanda abzallıqları bar. Bul artıqmashılıqlar bolsa to'mendegilerden ibarat :
I. Áwele, modellestiriw úlken hám quramalı sistemanı ápiwayı model járdeminde ańlatıwǵa múmkinshilik beredi. Mısalı, xalıq xojalıǵı bul oǵada quramalı sistema bolıp tabıladı. Onı ápiwayı qara yashik sxeması arqalı ańlatıw múmkin.
II. Model dúzilisi menen gúzetshine eksperimentlar qılıw ushın keń maydan tuwıladı. Modeldiń parametrlerin bir neshe ret o'zgertirip, obiektti iskerligin eń optimal jaǵdayın anıqlap, odan keyin turmısda qollaw múmkin. Real obiektler ústinde eksperiment qılıw kóplegen qátelerge hám úlken ǵárejetlerge alıp keliwi múmkin.
III. Model, noshakl sistemanı, matematikalıq formulalar járdeminde qáliplestiriwge múmkinshilik beredi hám EHMlar járdeminde sistemanı basqarıwǵa járdem beredi.
Iv. Modellestiriw úyreniw hám biliw procesin keńeytiredi. Model payda etiw ushın obiekt hár tárepleme uyreniledi, analiz etiledi. Model dúzilgeninen keyin, onıń járdeminde obiekt tuwrısında jańa maǵlıwmatlar alıw múmkin. Sanday etip, obiekt tuwrısındaǵı biliw procesi to'xtovsiz processga sheńberdı.
Mútajliklerdi qandırıw quralları hám usılları. Insan fiziologikalıq, sociallıq-ekonomikalıq, siyasiy, huqıqıy, psixik mútajliklerge iye ekenligin jáne bul mútajlikler jalǵız mútajlik, toparıy mútajlik hám umumjamiyat exhtiyojlari kórinisinde kórinetuǵın bolıwın kórip shıqtıq. Aytıp ótilgen barlıq túrdegi mútajlikler maqsetke muwapıq túrde qandiri-lishini talap etedi. Hár bir hám de ayırım qarıydarǵa qaniqish baxsh etetuǵın yamasa payda keltiretuǵın tovarlar hám xızmetler satıp alıwdı hám isletiwdi qaleleydi. Bul tovarlar hám xızmetlerdiń dizimi xayron qalatuǵın dárejede xilma qıylı hám kóp bolıp tabıladı: turaq-jay, pal'to, tuyme, un, konfet, sabaq, televizor, ketpen, elektr xızmeti, oyınshıq, ayaq kiyim, dasturxan, kitap, shıpanner, shelek, kompakt -disk, átir-upa, radio remontı, monshaq, hám basqalar. Kúndelik turmısda insan mútajliklerin qandırıwǵa kerekli ónimlerdi eki túrge ajratadılar :
a) turmıslıq mútajlik buyımları (azıq-túlik, turaq-jay, kiyim-kesheklar);
b) zebu-ziynat buyımları (altın, qımbat bahalı buyımlar, shıyrınlıklar, ondatra telpagi, norka shubasi, brilliant).

Turmısda sonday ózgerislerdiń guwası bolıp turamiz: Ahmadullo ushın birinshi turmıslıq mútajlik buyımı bolǵan zat (mısalı, avtomobil, ondatra telpagi) bolsa Raxmetullo ushın zebu-ziynat buyımı bolıw múmkin. Yamasa bir neshe jıllar aldın xalıq ushın zebu-ziynat buyımı bolǵan zatlar keyin birinshi turmıslıq mútajlik buyımlarına aylanıp qalıwı múmkin.

Mısalı, jaqın jıllarda da televizor, magnitofon, kiryuvgich, saat, ǵalı sıyaqlılar zebu-ziynat buyımı sáneler edi. Házirgi kúnga kelip olar birinshi turmıslıq mútajlik buyımlarına aylanıp qaldı.
Finans mútajlikler insanlardan tısqarı menshikli kárxanalarǵa, mámleket kárxanaları, shólkemleri hám mákemelerine, jámiyetlik shólkemlerine de xos bolıp tabıladı. Hár bir kárxana mudami pán-texnika jańalıqlarına, mashina mexanizmlerge, jańa qıylı sheki onim hám janar mayǵa, energiyaǵa mútajlik sezedi.
Insanlarǵa tán siyasiy, ruwxıy, psixik, huqıqıy mútajliklerdiń qandirilishi da materiallıq menen boliq. Siyasiy mútajlikti qandırıw ushın siyasiy gazetalar, jurnallar, ádebiyatlar, jıynalıslarda qatnasıw yamasa jıynalıslardı ótkeriw ushın muxtasham ımaratlar, zallar, transport quralları zárúr.
Qısqası, insaniyat jámiyeti mútajlikleriniń tiykarında materiallıq jatadı. Finans mútajlikler sheksiz. Jámiyet ekonomikalıq iskerliginiń sońı maqseti yamasa wazıypası — tap sol sheksiz, xilma qıylı mútajliklerdi qandırıwǵa umtılıw bolıp tabıladı. Biraq, ayriqsha mashqala mınada, materiallıq mútajlikler sheksiz, bul mútajliklerdi qandırıwǵa kerekli ekonomikalıq resurslar sheklengen bolıp tabıladı. Insan mútajlikleriniń ulıwma kólemi ekonomikalıq resurslar kólemi-ga salıstırǵanda talay kóp bolıp tabıladı. Sonday eken, jámiyet qalelegen kólem degi tovarlar hám xızmetlerdi islep shıǵarıw hám tutınıw qılıw múmkinshiligine hesh qashan eriwolmaydi.
Insaniyat jámiyeti payda bolıpdiki, sheksiz materiallıq mútajliklerdi talap dárejesinde qandırıwǵa háreket etip keledi. Ósip kiyatırǵan mútajliklerdi qandırıwdıń birden-bir quralı islep shıǵarıw ekenligi mıń jıllar aldın málim bolǵan. Mıń jıllardan berli islep shıǵarıwdı shólkemlestiriw hám basqarıw rawajlanıp, rawajlanıwlasıp kelip atır. Bul process mámleketti payda bolıwı menen jáne de tezlashdi.
Mámlekettiń payda bolıwı menen xalıq mútajliklerin qandırıwdıń ishki hám sırtqı dárekleri tuwrısında bas qotirish baslandı.
Xalıq mútajliklerin qandırıwdıń ishki dáregi—mamlakat aymaǵındaǵı ekonomikalıq resursların jumısqa salıp qoyıwı nátiyjesinde jaratılatuǵın baylıqlar bolıp tabıladı. Bul baylıqlar miynetti shólkemlestiriw hám resurslardan nátiyjeli paydalanıw jolı menen jaratıladı. Bunda insan miyneti ónimliligi kútá úlken rol oynaydı. Miynet adamları óndiriske qanshellilik aktiv, nátiyjeli iskerlik kórsetsa, sonshalıq kóp materiallıq naǵıymetler jaratı -ladi, resurslar tejaladi hám mútajliklerdi qandırıw múmkinshilikleri asadı.
Miynetti shólkemlestiriw hám ámelge asırıwda mútajlik kisilerdi miynetke qosıwdıń ayriqsha úndewi, boisi (motivatsiyası ) xızmetin atqaradı. Mútajlik bar eken adamlar islewge, materiallıq -ruwxıy naǵıymetlerdi jaratılıwma minnetli. Lekin, adamlar jalǵız halda, tek óz zárúriyatın qandırıw ushın háreket etpeydi. Hár bir insan jámiyette, adamlar arasında jasaydı, onıń táǵdiri pútkil jámiyet táǵdiri menen baylanısqan. Sonday eken olar social miynette qatnasıwları zárúr.
Insaniyat jámiyeti social miynetke qosıwdıń tómendegi usıllarınan paydalanıp kelgen: zulm hám tayaq jolı menen miynetke qosıw, ekonomikalıq sharasızlik jolı menen miynetke tartıw ; minez-qulıq qaleiw jolı menen miynetke qosıw.
Jámiyet aǵzaların múlk iyelerine hám mulksizlarga ajralıp qalıwı miynetti shólkemlestiriw hám basqarıwdı talay qıyınlashtirdi. Mulksiz kisilerdi óndiriske óz qaleiwleri menen kirip keliwleri hám islep shıǵarıw processinde sanalı halda, ózlerinde sáwlelengenlengen pútkil ekonomikalıq múmkinshiliklerin jumısqa salıp miynet etiwden mápdarlıǵı keskin kemeydi.
Sanaat óndirisin payda bolıwı, óndiriste mashina mexa-nizmlardan keń paydalanıw—mehnatga bolǵan talaptı qiskartirdi, mińlaǵan million -erin miynetke yaroqi adamlar ıssız, usınıń menen bir waqıtta tirishilik qurallarısız qaldı. Kapitalizm dep atalıwshı basqarıw princpında mulksizlik jáne onıń oqbatida kelip shıqqan ashlıq, qorenishlik miynet adamların óndiriske «ekonomikalıq májbúrlab» alıp kirdi.
XX ásir — pán-texnika revolyuciyası asri boldı. Bul ásir on jıllıqlarında islep chiqa-rishni elektrlastırıw, mexanizatsiyalastırıw, avtomatlastırıw, kompyuterizatsiya-lashtirish jumısları ámelge asırıldı, biotexnologiyadan keń paydalanılıp atır. Hár bir jumıs jayınıń bahası beqyos dárejede o'sdi. Bul jumıs jaylarında iskerlik kórsetip atırǵan jumısshı -hodimlarning jaratıwshılıq múmkinshilikleri júdá kengaydi. Miynettiń kópshilik kóp úlesi quramalı miynetke, joqarı bilim, joqarı intellektuallıq qábilet talap etetuǵın intellektual miynetke, usınıń menen birge, úlken dáramat keltiretuǵın miynetke sheńber basladı. Taǵı bir haqıyqat mınada, bul asirde ayırım mámleketlerdiń (ol úlkenmi, kishime, taraqqiy etkenmi, kem tariyxıy etkenmi, bunnan qaramastan ) ekonomikalıq turmısı xalıq aralıq bazarǵa baylanıslı, bolıp qaldı. Qaysı mámlekette islep shıǵarılǵan tovarlar hám xızmetler qarıydargir bolsa, bul mámlekettiń jáhán bazarındaǵı tásir sheńberi keńeyip baradı, ol alatuǵın payda kóp boladı, xalıq mútajliklerin qandırıw múmkinshilikleri asıp baradı. Álbette, tovarlar hám xızmetlerdiń sapası hám hár túrliligi hám ǵayratkorligiga baylanıslı. Hár bir jumısshı óz kárxanasın óz shańaraǵı sıyaqlı qádirlewi, onı rawajlanıwı hám xalıq aralıq abıray -itibar erisiwi ushın óz úlesin qosıwǵa umtılıwı kerek.
Bazar ekonomikası nızam -qaǵıydaları tiykarında baratırǵan dúnyadaǵı rawajlanǵan mámleketlerde mulksizlarni múlk iyelerine aylanıw procesi júz berip atır. Bul mamla-katlarda miynetke qosıwdıń minez-qulıq hám qaleiw jolınan paydalanıw baslandı.
Mámleket xalqınıń ósip baratuǵın mútajliklerin qandırıwda sırtqı derek-lardan paydalanıw tariyxı da ayriqsha bolıp tabıladı. Ásirler dawamında kúshli mámleketlikler ózge mámleketler esabına bayıw maqsetinde háreket etip keldi. Insaniyat neden-qansha regionlıq hám jáhán urıslarınıń gúwa boldı. Qúdiretli armiyalar tashkil etip basqa mámleketler aymaqların basıp alıp, behisob oljalardı qolǵa kirgiziw, jeńiliske ushıraǵan mámleketler xalıqların tutqın alıp, olar miyneti esabına, Sol mámleketlerden alınatuǵın dáyek hám salıqlar esabına bayıw, ótken zaman imperiyalarining tiykarǵı maqseti bolǵan.
Hátte ilimiy jóneliske iye bolǵan ullı geografiyalıq ashılıwlardıń tiykarǵı maqseti ózge jurtlardı basıp alıp, baylıqların o'marish bolǵan. Ilimiy izertlewler aparıw ushın okeanlıqaro jolǵa shıqqan úlken kemelerde ilimpazlar menen birge kúshli armiya hám esapsız qural -qurallar júzip barǵan. Xalıq xojalıǵı dáwir kelip xalıq mútajliklerin qandırıwdıń sırtqı dáreginde túpkilikli ózgerisler júz berdi. Aytıp ótkenimizdek, mámleketler dúnya bazarı paydasınan kóbirek úlesti iyelep alıwları ushın jáhán bazarınıń úlkenlew bólegin iyelep alıwları kerek. Buǵan jáhán bazarındaǵı básekine shıdam bere alatuǵın jańa, qarıydargir tayın tovarlar hám xızmetlerdi islep shıǵarıw hám satıw, ózge mámleketlerden arzan bahada resurslar satıp alıw arqalı eriwiladi. Mútajliklerdiń qandirilishi nátiyjeli islep shıǵarıw menengine sheklenmeydi. Onıń ushın ekonomikanınt bólistiriw hám almastırıwlaw sıyaqlı tárepleri de maqsetke muwapıq, ámel qılıw, turmıslıq naǵıymetler bólistiriliw hám almastırıwlaw arqalı qarıydarlarǵa kerekli muǵdarda, quramda etip barıwı talap etiledi.

Ádebiyatlar

1. Karimov I. A. Ózbekiston: milliy istiklol, iktisod, siyasat, ideologiya. 1-kitap. T. «Ózbekiston» 1996 jıl.
2. Karimov I. A. «Ózbekiston iktisodiy isloxotlarni chukurlashtirish yulida» T., «Ózbekiston» 1995 jıl.
3. Karimov I. A. «Ózbekiston - ullı keleshek sari». T., «Ózbekiston» 1998 jıl.
4. Karimov I. A. Ózbekiston XXI ásir busagasida. Xavsizlikka qawip, barkarorlik shártleri hám tarakkiyot kepillikleri.
5. Karimov I. A. «Azat hám obod Watan, erkin hám párawan ómir-sońı maksadimiz». T., «Ózbekiston» 2000 jıl.
6. Shodmonov Sh. Sh., Alimov R. X., Juraev T. T. «Iktisodiyot teoriyası» Tashkent, «Finans» 2002 jıl.
7. Ólmasov A., Vaxobov. A. «Iktisodiyot teoriyası». Tashkent. Shark. 2006 jıl.
8. Tojiboeva D. «Iktisodiyot teoriyası». 2 úshek. T. «Shark» 2003 jıl.
9. Tojiboeva D. «Iktisodiyot teoriyası». 1 úshek. T. «Ókituvchi» 2002 jıl.
10. Ólmasov A., Sharıfxujaev M. «Iktisodiyot teoriyası». T. «Mexnat». 1995 jıl.
11. Ómarov Ol. «Iktisodiyot teoriyası». T. 2004 jıl.
12. Beknozov N hám boshk. «Iktisodiyot teoriyası». T.
13. Isikkin A. F. «Ekonomicheskaya teoriya» uchebnik. M., «VLADOS» 1996 jıl.
www. zıyanet. uz
www. nur. uz