Ekskavatorlar

Ekskavatorlar
Ekskavator (lotincha: yexsauo — oʻyaman, qaziyman) — togʻ jinslari va yerni (gruntni) qazish, ularni transport vositalariga yuklash yoki toʻplash uchun moʻljallangan qazishyuklash mashinasi. Yer qazish mashinalarini yaratish gʻoyasini 16-asrda Leonardo da Vinchi Ekskavator draglayn sxemasi tarzida ilgari surdi. Ekskavator ning chizmasini birinchi marta rus muhandisi A.A. Betankur 19-asr 20-yillarida ishlab chiqqan. 1834-yilda AQSH da V. Otisom natent olgan; 1910-yilda birinchi elektr dvigatelli Ekskavator, 1912-yilda dizel yonilgʻisida ishlaydigan, 1920-yillarda relsda harakatlanib, toʻla buriladigan Ekskavator ishlab chiqarildi. Keyinchalik Ekskavator ning tuzilishi takomillashtirib borildi.
Ekskavator bir kovshli (uzluksiz yoki siklli ishlaydigan) va koʻp kovshli (uzluksiz ishlaydigan) xillarga boʻlinadi. Ekskavator ning asosiy qismlari; kovsh (choʻmich), sharnirli quloch, kuch qurilmasi (dvigatel), buriladigan korpus va yurish qismi (gusenitsa, gʻildiraklar). Bir kovshli Ekskavator ning ish sikli kon jinsi yoki gruntni kesish yoki qazish, toʻlgan kovshni boʻshatish va kovshni zaboyga qaytarishdan iborat. Ekskavator ning quvvati, turi va ish sharoitiga qarab, ish sikli 15—80 sek davom etadi. Yurish qismlarining turiga koʻra, gusenitsali, gʻildirakli, odimlovchi, relsda yuradigan, suvda suzadigan, gʻildirakligusenitsali; kuch qurilmasining turiga koʻra, bir dvigatelli va koʻp dvigatelli; ichki yonuv dvigatelli, elektr, gidravlik, pnevmatik va aralash dvigatelli; boshqarish turiga qarab, qoʻlda, gidravlik, pnevmatik, elektr bilan va aralash boshqariladigan; ish organining turiga koʻra, toʻgʻri va teskari kurakli, draglaynli, greyferli va boshqa Ekskavator lar boʻladi. Toʻgʻri kurakli E. keng tarqalgan. Bunday Ekskavator lardan foydali qazilmalarni qazib olishda, qattiq va toshloq gruntlarda zovurlar qazishda foydalaniladi. Teskari kurakli Ekskavator tor zovurlar qazishda, uncha katta boʻlmagan zovurlarda inshootlar qurishda qoʻllaniladi. Draglaynli Ekskavator oʻzi turgan sathdan pastdagi gruntlarni qaziydi. Greyferli Ekskavator yuklash ishlarida, zovur qazish va boshqalar maqsadlarda ishlatiladi. Turli almashtiriladigan jihozlar (montaj ishlari, yuk ortish va tushirish, burgʻilash, ustunqoziqlar qoqish va boshqalaruchun) bilan jihozlangan Ekskavator lar universal Ekskavator deyiladi. Gidroyuritmali, yaʼni gidroekskavatorlar ham keng tarqalgan. Ularda turli ish organlari buriladigan platforma bilan sharnirli birikadi va yuqori (30—100 MPa) bosimli nasoslar bilan harakatlanadi. Vazifasiga qarab, bir kovshli E., qurilishda, karyerda, tunnelda ishlatiladigan, kon ochadigan, suzib yuruvchi va boshqalar xillarga boʻlinadi. Tunnel vashaxta Ekskavator lari aksari yer osti ishlarida qoʻllanadi. Bir kovshli Ekskavator lar kovshining sigʻimi — 160 m³gacha.
Koʻp kovshli Ekskavator ish jihozlarining turiga qarab, zanjirli va rotorli xillarga boʻlinadi. Zanjirli Ekskavator larda kovshlar (12—40 ta) yoʻnaltiruvchi rama gʻaltaklari boʻyicha harakatlanuvchi uzluksiz zanjirga mahkamlanadi. Rotorli Ekskavator larda ish organi 6—12 ta (baʼzan 24 gacha) kovsh oʻrnatilgan rotordan iborat. Bunda grunt toʻkish konveyeriga berilib 150 m gacha tashiladi. Uning kovlash balandligi 50 m gacha, chuqurligi esa 25 m gacha boʻladi. Rotorli Ekskavator lar koʻproq konlarda ishlatiladi. Harakat yoʻnalishiga qarab, koʻndalangiga, boʻylamasiga qaziydigan va buriladigan xillarga boʻlinadi. Koʻp kovshli Ekskavator larning ish unumdorligi 15000 m³/soat gacha yetadi. Ekskavator lar Rossiya, AQSH, Germaniya, Fransiya, Yaponiya, Polsha, Chexiya va boshqalar mamlakatlarda ishlab chiqariladi. Toshkent ekskavator zavodida ham Ekskavator lar ishlab chiqarilgan (1945—90).
har qanday yo’llarda, hatto yomon qamrovda ham harakatlanish qobiliyati;
talab qilinadigan ish hajmini yuqori samaradorlik va iqtisodiy foyda bilan bajarish;
har qanday sharoitda, turli sirtlarda, shu jumladan bo’shashgan tuproqda funktsiyalarni to’liq bajarish;
qo’shimcha uskunalar bilan funksionallikni kengaytirish qobiliyati.
Ushbu turdagi qurilish uskunalari chelak yoki uzluksiz harakat mexanizmi (zanjir yoki aylanma) yordamida tuproqni qazish va ko’chirishni amalga oshiradi. Ushbu talabdan kelib chiqib, ekskavatorlar quyidagilarga bo’linadi:
davriy harakatdagi bir chelakli ekskavatorlar uchun;
uzluksiz ekskavatorlar uchun.
Qurilish ekskavatorlari KAMAZ traktorining asosiy qismlari pastki qismidir (g’ildirakli yoki tırtıllı). Elektr stantsiyasi va almashtiriladigan ish uskunalari bilan aylanuvchi stol.
Mashinaning operatsion imkoniyatlarini to’g’ri baholash uchun siz ularning indekslarini yaxshi bilishingiz kerak. Birinchi harflar har doim tasnifni ko’rsatadi, masalan, EO – bitta chelakli ekskavator.
Indeksning asosiy raqamlari:
ekskavatorning o’lchamlari guruhi (chelak sig’imi);
ishlaydigan qurilma;
ishlaydigan suspenziya dizayni.
Indeksda to’rtinchi raqam ham mavjud bo’lib, u ekskavator modelining seriya raqamini ko’rsatadi.
Keyin harflarni indekslash yana davom etadi: qo’shimcha harflarning birinchisi (A, B, C va boshqalar). Bu ushbu mashinani ketma-ket modernizatsiya qilishni anglatadi. Keyingi bo’lganlar iqlim o’zgarishining turi (C yoki HL – shimoliy, T – tropik, TV – nam tropiklarda ishlash uchun).
Masalan, EO-5123XL indeksini quyidagicha ochish mumkin: bitta chelakli universal ekskavator, 5-o’lchamli guruh, tırtıl ostidagi, ishlaydigan uskunaning qattiq suspenziyasi bilan, shimoliy versiyadagi uchinchi model.
Har bir o’lcham guruhi uchun odatda chelaklarning bir nechta sig’imlari ko’rsatiladi – asosiy va almashtiriladigan quvvat. Bundan tashqari, ikkinchisi uchun kichikroq chiziqlar taqdim etiladi.
asosiy chelak bilan ishlashdan ko’ra turli xil parametrlar va zaifroq tuproqlar. Asosiy chelak ko’rib chiqiladi, uning yordamida ekskavator 4-toifali tuproqni ishlab chiqishi mumkin.
Asosiy ekskavator chelaklarining sig’imi: 2-o’lchamli guruh uchun – 0,25-0,28 kubometr, 3-chi – 0,40-0,65 kubometr, 4-chi – 0,65-1 kub metr, 5-chi – 1,0-1,6 kubometr, 6-chi. – 1,6-2,5 kubometr, 7-chi – 2,5-4 kubometr.
So’nggi paytlarda kichik o’lchamli mini- va mikro-ekskavatorlar tobora ko’proq foydalanilmoqda. Ular chuqurlarni, xandaqlarni qazishlari, borish qiyin bo’lgan joylarda ishlarni bajarishlari mumkin. Dacha va qishloq qurilishida ular o’zgarmasdir.