Ekskursiyalar o‘tkazish metodlari

 
2. Ekskursiya obektlarini ko`rsatish metodlari 
Obektlarni namoyish etish metodi oson emas va u quyidagilarga bog`liq: 
harakat 
vositasi, 
ishtirokchilar 
tarkibi, 
ommaviy 
qiymati, mashhurligi, 
namoyonligi, saqlanganlik holati. 
Ko`rsatish, namoyish etish texnologiyasida ikkita qismni ajratish mumkin. 
Birinchisi, sayohatchilar etiborini obektga jalb etish va uni atrofidagi binolardan 

---

ajratib ko`rsatish maqsadida uning tashqi ko`rinishini so`z bilan ifodalash. Unda: a) 
qo`l harakatlari bilan obekt joyi ko`rsatiladi(chapda, o`ngda, ikki qavatli bino 
yonida...), b) obektning tashqi maxsus xususiyatlari sanab o`tiladi(balandligi, 
rangi, detallari soni, oynalari shakli, devordagi yozuvlari...). 
Ikkinchisi, namoyish, ko`rsatishning mazmunli qismi, ko`rsatishning metodik 
usullaridan foydalanishni taqozo etadi. Ekskursiya nazariya va amaliyotida bu 
metodlar Yemelyanov rahbarligidagi bir qator mualliflar tomonidan ishlab 
chiqilgan. 
-- Oldindan tomosha qilib chiqish metodi haqida Yemelyanov quyidagicha 
yozadi(1976y): “Bu metod sayohatchilar yodgorlik yonida turganlarida va 
allaqachon yodgorlikni ko`rib bo`lganlaridan so`ng ishlatiladi. Masalan,” Sizning 
qarshingizda bobokalonimiz Amir Temur haykali ”.Gid bu bilan sayohatchilar 
etiborini obekt tomon qaratishni, uning umumiy ko`rinishiga, detallariga etibor 
berishni taklif etadi. Yodgorlikni birinchi marotaba ko`rayotganlarga oldindan 
tomosha qilish metodi kitoblarga, otkritkalarga ko`rganlari bilan ro`parasidagini 
taqqoslash imkonini beradi. Oldindan tomosha qilish metodi ekskursiya obekti 
kattagina maydonni egallagan bo`lsa ham(masalan,Xo`ja Ismoil al-Buxoriy 
masjidi, Ichan-qala), 1,5-2 daqiqa davom etishi kerak. Ushbu jarayon 
boshlanishidan avval, sayohatchilarga obektning u yoki bu detaliga etiborini 
yo`naltirish maqsadida maslahatlar berish mumkin” 
--Ko`rish orqali rekonstruksiyalash(zritelnaya rekostruksiya) metodi bu 
qisman saqlanib qolgan obektning avvalgi holatini xayolan tiklashdir.Bu metod 
ekskursiyada 
o`tmishdagi 
arxitektura 
yodgorliklari 
va 
inshootlarini 
ko`rsatayotganda, ular bizgacha asl holatini saklab qolmaganda, keng 
qo`llaniladi.Obektlarning ko`pginasi avvalgi ko`rinishini yo`qotgan, qayta 
qurilgan, ularning atrofi ham o`zgargan. 
Bino va inshootlarning saqlanib qolgan qismi gidga ko`rish orqali 
rekostruksiyalashni olib borishga yordam beradi.Ko`rishdagi taasurotlarga 
suyangan 
holda 
u 
so`z 
orqali 
ko`rilayotgan 
obektni 
tiklaydi.Verbal 

---

rekonstruksiyalashdan tashqari gid “gid portfeli”dagi ko`rgazmali vositalardan 
foydalanisha mumkin: o`tmish rasmlari, kartinalar, sxemalar... 
Urush voqealarini, davlat arboblari, madaniyat ustalari yashab, ijod qilgan 
joylarni ko`rsatishda ham ko`rish orqali rekonstruksiyalash metodidan foydalanish 
mumkin. Ushbu metoddan foydalanish giddan obekt haqida keng va to`liq 
malumotni talab qiladi. U obektning avvalgi holatini o`zi aniq tasavvur etishi 
lozim.  Ko`rish orqali rekonstruksiyalash bilan parallel ravishda gid obrazli hikoya 
qilish orqali bu obekt bilan bog`liq voqea, hodisalarni qayta tiklaydi. 
Ko`rish orqali rekonstruksiyalash metodi shahar, uning alohida viloyatlari, 
korxonalar kelajagini hikoya qilishda ham ishlatiladi(sxema, maket, rasm, 
chizmalar yordamida). 
Voqealarni lokalizatsiyalash metodi- bu tarixiy voqealar yoki biror bir 
hodisani aynan bo`lib o`tganidek, aniq lokal sharoitda ko`rsatishdir. Tiklanayotgan 
tarixiy voqea “mana shu yerda”,”shu yo`nalishda”, “shu joyda” iboralari bilan 
ifodalanadi. Voqealarni lokalizatsiyalash metodi ko`rish orqali rekonstruksiyalash 
metodi bilan birgalikda ishlatiladi. Masalan, aynan mana shu stolda Sadriddin 
Ayniy o`tirib, o`zining o`chmas asarlarini yaratgan, deb gid yozuvchi stolini 
ko`rsatadi. Yoki «mana shu minora teppasidan jinoyatchilarni tashlab yuborib qatl 
etishgan» deb Ichan-qal`adagi qatl minorasini ko`rstish mumkin. 
Voqealarni lokalizatsiyalash metodi ishtirokchilarga kuchli emotsional tasir 
ko`rsatadi.Voqealar tasirli hikoya qilinsa, sayyohlar xuddi shu voqeaning 
ishtirokchisiga aylanadilar.Professional ekskursiya amaliyotida bu metod o`z 
aksini “joy hokimiyati”(mesto vlasti)iborasiga topgan.