Eksperimentlarni rejalashtirish asoslari reja: Eksperimentlarni rejalashtirishning asosiy tushunchalari. Passiv va aktiv eksperimentlar

6-MA’RUZA


EKSPERIMENTLARNI REJALAShTIRISh ASOSLARI


Reja:
1. Eksperimentlarni rejalashtirishning asosiy tushunchalari.
2. Passiv va aktiv eksperimentlar.
Tayanch so‘z va iboralar: Bir faktorli eksperiment. Ko‘p faktorli eksperiment. Eksperimentni rejalashtirish. Ekperimentni rejalashtirish vazifalari. Aktiv eksperiment. Passiv eksperiment. Statik modelni ko‘rishdagi usullar. Dinamik modelni ko‘rishdagi usulllar.


1.Eksperimentlarni rejalashtirishning asosiy tushunchalari.

a) Eksperimentlarni utkazishda,tayergarlik boskichi,eki vazifani kuyish-bu shunday ishki,u siz eksperimentni bevosita rejalashtirishga kirish mumkin bulmaydi, yaxni eksperimentni utkazish tartibini tanlashga. Ko‘p yillik tajriba shuni kursatadiki, tadkikotchida eksperimentning anik rejasining bulmasligi, odatda, ko‘p vaktini sarf bulishiga va uncha muxim bulmagan natijalarga olib keladi. Shuning

uchun, eksperimental ishlarni murakkablashuvi bilan bir katorda, uni rejalashtirish usullari xam takomillashtirib borildi. Eksperimental tadqiqotlarning anxanaviy usullarining asosida tadqiqot qilinayotgan bog‘lanishni bir faktorni o‘zgartirish va boshqalarining o‘zgarmasligi xolida aniqlash yetadi (bir faktorli eksperiment).
Bunda, tadqiqot qilinayotgan xodisa yoki ob’ektga xar bir faktorning aloxida ta’siri o‘rganiladi.
b) Bunday eksperimentni klassik rejalashtirida, eng avvalo faktorlarni kuyi va yukorigi kiymatlari urnatiladi,yaxni uning chegaraviy darajalari,va keynchalik kuyidan yukoriga ketma-ket, yeki aks xolda, faktor kiymatlari kabul kilingan uzgartirish intervaliga mos ravishda, sakrab uzgartiriladi. Eksperimentni,bunday ketma-ket rejasi kandaydir yangi kurilmani sinovi paytida juda kulaydir.
Eksperimental tadqiqotlarning axnaviy sxemasi bir qator kamchiliklarga ega. Bulardan asosiysi tadqiqot ob’ektidagi o‘zgaruvchilardan birini, ob’ektga ta’sirini o‘rganish maqsadida ketma-ket ajratib olishda, qolgan barcha o‘zgaruvchilarni barqarorlashtirish mumkinligi to‘g‘risidagi farazdir. Bundan tashqari, anxanaviy tadqiqot usullari juda mashaqqatlidir.
Xozirgi paytda, eksperimental tadqiqotlarning samaradorligini oshirish uchun, tadqiqotdagi ob’ektga bir qator faktorlarning (ko‘p faktorli eksperiment) ta’sirini bir vaqtning o‘zida tekshirish imkoniyatini beruvchi matematik rejalashtirish keng qo‘llanilmoqda.
v) Bunday ko‘p faktorli eksperimentni klassik rejalashtirishda,eksperimentga ishtirok etuvchi barcha boglikmas uzgaruvchilar (faktorlar) bittasidan tashkari,kandaydir ma’lum bir darajada uzgarmas va stabillashtirilgan kiymatga ega buladi, bitta uzgaruvchi esa kabul kilingan intervallarga mos ravishda barcha diapazonda uz kiymatlarini uzgartiradi. Eksperiment natijasida, x2, x3 va boshka uzgaruvchilarning uzgarmas darajasida x1-bir boglikmas uzgaruvchini ifodalovchi maksad funktsiyasini olamiz. Keyin, navbatdagi faktor uzgartiriladi, kolganlari stabillashtiriladi, va natijada boshka faktorni ifodolovchi maksad funktsiyasi olinadi, misol uchun x2 -x1,x3 va boshka faktorlarning uzgarmas darajasida.
Shunday kilib, ko‘p faktorli eksperimentni klassik rejasi, ketma-ket bir faktorli eksperimentni yigindisidan iborat buladi. Bu reja xususiy va tula bulish mumkin.
Eksperimentni randomizatsiyalashgan (randomizatsiyalashgan, lotincha «random» - extimol tartibda joylashgan xolat) rejasida faktorlar darajasi kuyi yeki yukorigi darajaga nisbatan katxiy bir ketma-ketlik-
da emas, balki tula extimol tartibda keladi.
Eksperimentni rejalashtirish (ER), eksperimental tadqiqotlarini o‘tkazishda matematik statistikaning qoida va qonunlarini ishlatish bilan xarakterlanadi. Bunda matematik statistika usullari nafaqat eksperiment natijalariga ishlov berish uchun emas, balki uni maqbul ravishda tashkillash vositasi bo‘lib xam xizmat qiladi, yaxni murakkab tizim va jarayonlarni, eksperimentni yuqori samaraliligini va tekshirilayotgan faktorlarning aniqligini taxminlash bilan bir qatorda, tadqiqot qilish va maqbullash imkoniyatini beradi. Eksperimentni rejalashtirishning asosiy afzalligi - bu xodisalar mexanizmi to‘g‘risida to‘la bilimga ega bo‘lmagan xolda xam eksperimentlarni maqbul boshqarishdir.
Eksperimentni rejalashtirish, matematik statistikaning bir bo‘limi sifatida 50 yillar oldin paydo bo‘lsada, xozirda u keng va samarali amaliy qo‘llanishga ega bo‘layotgan mustaqil fandir. Shunday qilib, eksperimentni rejalashtirish - bu tajribalarni, qaysidir maqbul xossalarga bo‘lgan, qandaydir oldindan tuzilgan sxema bo‘yicha qo‘yishdir.
Eksperimentni rejalashtirish predmeti - keng maxnoda tushuniladigan eksperiment bo‘lib, yaxni tadqiqot ob’ekti ustidan, uning xossalari to‘g‘risidagi axborotni olish maqsadida o‘tkaziladigan operatsiyalar majmuasidir.
Eksperimentni rejalashtirishning maqsadi - eksperimentni o‘tkazishni shunday qoidalari va sharoitlari topiladiki, bunda aniq va ishonchli bo‘lgan eng ko‘p axborotni kam mexnat sarfi orqali olish va bu axborotni, uning aniqligini miqdoriy baxolash bilan foydalanish uchun kompakt va qulay shaklda ko‘rsatish mumkin bo‘ladi.
Eksperimentni rejalashtirish vazifalariga quyidagilar kiradi:

• 
  eksperiment uchun kerak bo‘ladigan tajribalarni aniqlash, yaxni
  

rejalashtirishning matritsasini qurish;

• 
  eksperiment natijalariga matematik ishlov berish usullarini
  

tanlash.
Eksperimentni rejalashtirish matritsasi, turli tajribalar qatorida faktorlar darajasining qiymatlari ko‘rsatilgan jadval ko‘rinishida bo‘ladi. Tajribalar soni tadqiqot vazifalari va eksperimentni rejalashtirish usullari bilan aniqlanadi.
Eksperimentni rejalashtirishni ikki ko‘rinishi bor bo‘ladi; bo‘lar passiv va aktiv eksperimentlardir.