Electr xa'm magnetizm lat

 . 
66-su’wret. 
= ( ) funktsiyasının’ grafigi 
Ma’jbu’riy elektr terbelisleri. Ma’jbu’riy terbelislerdi qozdırıw ushın terbeliwshi sistemag’a 
sırttan da’wirli o’zgeretug’ın ta’sir tiygiziwimiz kerek. Mısalı 62-su’wrette keltirilgen 
konturdag’ı elektr qozg’awshı ku’shi deregi 
E sinus yamasa kosinus nızamı menen o’zgeretug’ın 
elektr qozg’awshı ku’shin beriwi kerek. Biz bul paragrafta 62-su’wretke tolıq sa’ykes keletug’ın, 
biraq belgilewleri menen ayrılatug’ın basqa su’wretti paydalanamız (67-su’wret). 
67-su’wret.
Konturdın’ ha’r bir elementine tu’sken 
kernewlerdin’ qosındısı sırttan tu’sirilgen 
kernewdin’ ma’nisine ten’, yag’nıy
=
cos =
+
+
. 
Bul jag’dayda konturdag’ı kondensator ha’m induktivlik tu’tesi menen izbe-iz jalg’angan 
o’zgermeli elektr qozg’awshı ku’shi deregi 
=
cos
(218) 
kernewin beretug’ın bolsın. Biz omlıq qarsılıqqa tu’setug’ın kernewdin’ 
, kondensatorg’a 
tu’setug’ın kernewdin’ 
, al 
induktivligine iye tu’tege tu’setug’ın kernewdin’
ekenligin 
esapqa alıp, sol kernewlerdin’ qosındısının’ mına ten’likti qanaatlandıratug’ınlıg’ına an’sat ko’z 
jetkeriwge boladı: 
= −
−
+
cos . 
(219) 
Elementar tu’rlendiriwler o’tkeriw arqalı biz mınag’an iye bolamız: 
̈ + 2 ̇ +
=
cos . 
(220) 
15
Orıs tilindegi «dobrotnost» so’zin sol tu’rinde «dobrotlıq» dep qabıl etemiz. 

---

112 
Bul an’latpada 
=
,
=
√
. 
(220)-an’latpa ma’jbu’riy meхanikalıq terbelislerdin’ differentsial ten’lemesine sa’ykes keledi 
(qaran’ız: «Meхanika» boyınsha lektsiyalar tekstleri, 29=paragraf). Bul ten’lemenin’ dara 
sheshimi mına tu’rge iye boladı:
=
cos( − ). 
(221) 
Bul an’latpada 
=
/ 
, tan =
. 
penen 
nın’ ma’nislerin qoyıw arqalı mına an’latpalarg’a iye bolamız: 
=
, 
(222) 
tan =
. 
(223) 
(221)-an’latpanı 
boyınsha differentsiallap konturdag’ı qa’liplesken terbelislerdegi toq tu’shin 
alamız. 
= −
sin( − ) =
cos( − +
) . 
Bul an’latpanı mına tu’rde jazamız: 
=
cos( − ) . 
(224) 
Bul an’latpada 
shamasının’ toq ushın da’slepki faza ekenligin (al potentsial emes ekenligin) 
atap o’temiz. Sonın’ menen birge 
= −
shaması toq penen tu’sirilgen kernew arasındag’ı 
fazalar ayırması. (223) ke sa’ykes 
tan = tan −
= −
=
. 
(225) 
Bul formuladan mına jag’daylı ko’remiz: 
1
>
Toq fazası boyınsha kernewden artta qaladı (
> 0) 
1
<
Toq fazası boyınsha kernewden alda ju’redi (
< 0) 
(222)-an’latpag’a sa’ykes 
=
=
. 
(226) 
(219)-an’latpanı

---

113 
+
+
=
cos . 
(227) 
tu’rinde jazamız. 
ko’beymesi aktiv qarsılıqqa tu’sken
kernewge, 
bolsa kondensatordag’ı 
kernew 
g’a ten’. 
shaması induktivliktegi kernew 
ge ten’. Usını esapqa alıp bılayınsha 
jazamız: 
+
+
=
cos . 
(228) 
Solay etip konturdın’ barlıq elementlerindegi kernewdin’ qosındısı sırttan tu’sirilgen kernewdin’ 
ma’nisine ten’ (67-su’wret). 
(224) ke sa’ykes 
=
cos( − ) . 
(229) 
(221) dı sıyımlıqqa bo’lip, kodensatordag’ı kernewdi tabamız: 
=
cos( − ) =
cos − −
. 
(230) 
Bul jerde 
=
=
=
=
. 
(231) 
(224)-funktsiyasının’ tuwındısın 
ge ko’beytsek induktivliktegi kernewdi alamız: 
=
= −
sin( − ) =
cos( − +
). 
(232) 
Bul jerde 
=
. 
(233) 
Eger (224)-, (229)-, (230)- ha’m (232)-an’latpalardı bir biri menen salıstırıp ko’rsek mınag’an 
iye bolamız: 
1) kondensatordag’ı kernew fazası boyınsha toq ku’shinen 
ge artta qaladı. 
2) induktivliktegi kernew fazası boyınsha toq ku’shinen 
ge aldıda ju’redi. 
3) aktiv qarsılıqtag’ı (omlıq qarsılıqtag’ı) kernew fazası boyınsha toq ku’shinin’ fazasınday 
boladı.
Zaryad
ha’m kondensatordag’ı kernew
ushın rezonanslıq jiyilik mınag’an ten’: 
=
=
− 2 
=
−
≤
. 
(234) 
68-su’wrette 
ushın rezonanslıq iymeklikler keltirilgen. 
ushın da rezonanslıq iymeklikler tap 
usınday boladı. 
→ 0 de olar ordinatası
=
bolg’an bir noqattta kesilisedi. Al 
bolsa 
kondensatordı turaqlı 
kernew deregine tutastırg’andag’ı usı kondensatordın’ ushlarındag’ı 

---

114 
kernew. 
=
shaması qanshama kishi bolsa rezonanstag’ı maksimum biyigirek ha’m ushlıraq 
boladı (
nın’ kishi bolıwı ushın omlıq karsılıq kishi, al induktivlik u’lken bolıwı kerek). 
69-su’wrette toq ku’shi ushın alıng’an iymeklikler berilgen. Bul iymeklikler meхanikalıq 
terbelislerdegi tezlikler ushın sızılg’an iymekliklerge sa’ykes keledi. Toq ku’shinin’ amplitudası 
−
= 0 bolg’anda maksimallıq ma’nisine jetedi (226-an’latpag’a qaraw kerek). Demek toq 
ku’shi ushın rezonanslıq jiyilik konturdın’ menshikli jiyiligi 
g’a ten’ boladı: 
=
=
√
. 
(235) 
Rezonanslıq iymeklikler 
ko’sherin nolde kesip o’tedi. Yag’nıy kondensator bar shınjır arqalı 
turaqlı toq o’te almaydı. 
68-cu’wret. 
ushın rezonanslıq iymeklikler. 
ushın da rezonanslıq iymeklikler tap usınday 
boladı. 
69-su’wret. 
toq ku’shi ushın alıng’an 
rezonanslıq iymeklikler. 
So’niw kishi bolg’anda (
≪
) kernew ushın rezonanslıq jiyilikti konturdın’ menshikli 
jiyiligi 
shamasına ten’ dep esaplawg’a boladı (234-an’latpag’a qaraw kerek). Usıg’an sa’ykes 
−
≈ 0 dep esaplaw mu’mkin. (231)-an’latpag’a muwapıq rezonanstag’ı 
kondensatordın’ ushlarındag’ı kernew amplitudası 
shamasının’ sırtqı kernew amplitudası 
ge qatnası bılayınsha esaplanadı: 
=
=
√
=
= . 
(236) 
[(217)-formulag’a karan’ız]. Bul an’latpada 
arqalı konturdın’ dobrotlıg’ı belgilengen. Solay 
etip konturdın’ dobrotlıg’ı kondensatorg’a tu’sken kernewdin’ sırttan tu’sirilgen kernewden