Electr xa'm magnetizm lat

g’a’rezli, al usı halg’a qalay jetip kelgenlikten g’a’rezli emes. 
 
 

---

104 
 
18-§. Elektr terbelisleri
Menshikli elektr terbelisleri. So’niwshi elektr terbelisleri. Menshikli elektr terbelislerinin’ 
ten’lemesi. So’niw bolmag’andag’ı elektr terbelisleri. Ma’jbu’riy elektr terbelisleri.
Elektr terbelislerin u’yreniw ushın en’ qolaylı bolg’an elektr shınjırı terbelmeli kontur bolıp 
tabıladı (62-su’wret). Terbelmeli kontur bir biri menen izbe-iz jalg’ang’an kondensatordan, 
o’zlik induktsiya tu’tesi 
den ha’m Omlıq qarsılıg’ı ge ten’ o’tkizgishten turadı. Sırtqı elektr 
qozg’awshı ku’shi 1- ha’m 2-polюslar arasında bazı bir 
E kernewin tu’siredi (ulıwma jag’dayda 
bul kernew waqıtqa g’a’rezli o’zgeriwi de mu’mkin). Kontur boyınsha ju’rip o’tiw bag’ıtının’ 
birin biz on’ bag’ıt dep esaplaymız. Bul bag’ıt 62-su’wrette strelkalar menen belgilengen. Usı 
strelka bag’ıtında o’tiwshi toqtı on’, al qarama-qarsı bag’ıtta o’tetug’ın toqtı teris toq dep 
esaplaymız. Kondensatordın’ bir astarın 
zaryadı menen zaryadlaymız Bul astardan ekinshi 
astarg’a ju’rgizilgen bag’ıt on’ toqtın’ bag’ıtı menen sa’ykes keletug’ın bolsın. Bul kontur ushın 
Maksvell ten’lemesin qollanamız: 
= −
.
(187) 
Biz a’meliy (praktikalıq) birliklerdi qollanamız. Sebebi bul birlikler terbelmeli konturda 
ju’retug’ın protsesslerdi izertlew ushın ju’da’ qolaylı. Meyli kvazistatsionarlıq sha’rti 
orınlanatug’ın bolsın. Bunday jag’dayda 13 ushastkası ushın Om nızamın qollanıp
∫
= ∫
= ∫
= . 
(188) 
Bul an’latpada 
arqalı o’tkizgishtin’ omlıq qarsılıg’ı belgilengen. Eger 42 ushastkasındag’ı 
qarsılıq ju’da’ az bolsa, onda 32 jolı menen alıng’an integral kondensatordın’ astarları 
arasındag’ı kernew 
g’a ten’. Kvazistatsionar protsessler ushın ∫
= =
. Al 
∫
= − ∫
integralı bolsa 
∫
= −
E ge belgisi boyınsha qarama-karsı alıng’an 
1- ha’m 2-polюslar arasındag’ı kernew bolıp tabıladı. Na’tiyjede (187)-an’latpa mına tu’rge 
enedi: 
+ +
= E. 
(189) 
Kvazistatsionar toqlar ushın 
Φ = . Usının’ menen birge 
=
. 
(190) 
Sonlıqtan 
+
+
= E . 
(191) 
Bul an’latpa biz keltirip shıg’arayın dep atırg’an terbelmeli konturdın’ ten’lemesi bolıp tabıladı. 
O’zlik induktsiya tu’tesi deformatsiyalanbaytug’ın bolsa (
turaqlı degen so’z) joqarıdag’ı 
ten’leme 
+
+
= E . 
(192) 

---

105 
ten’lemesine o’tedi. 
(192)-ten’lemenin’ meхanikalıq analogı prujinag’a ilingen ju’ktin’ qozg’alıs ten’lemesi bolıp 
tabıladı (63-su’wret). Eger Guk nızamı orınlanatug’ın bolsa, onda ju’ktin’ qozg’alıw barısında 
tezlik 
̇ qa proportsional bolg’an tormozlawshı ku’sh − ̇ payda boladı ha’m qozg’alıs 
ten’lemesi mına tu’rge iye boladı: 
= − − ̇ +
yamasa 
+ ̇ + = . 
(193) 
Bul an’latpadag’ı 
ju’ktin’ ten’ salmaqlıq halınan awısıwı (eger ju’k to’menge karay awıssa bul 
shama on’ belgige iye boladı dep esaplanadı), 
− qaytarıwshı ku’sh (da’slepki halg’a 
qaytarıwshı ku’sh, bul ku’shtin’ shaması prujinanın’ keriw ku’shi menen denenin’ salmag’ının’ 
qosındısınan turadı). 
bolsa ju’kke ta’sir etiwshi basqa barlıq ku’shlerdin’ qosındısı.
62-su’wret. Terbelmeli kontur. 
63-su’wret. Terbelmeli konturdın’ meхanikalıq 
analogı – prujinag’a ildirilgen ju’k. 
(193)-ten’leme (192)-ten’lemeden tek belgilewleri boyınsha ha’m bul ten’lemege kiriwshi 
shamalardın’ ma’nisi boyınsha g’ana ayrıladı. Matematikalıq jaqtan olar birdey. 
awısıwdın’ 
ornında (192) de zaryad mug’darı 
, massa nin’ ornında o’zlik induktsiya , qarsılıq 
koeffitsienti 
nin’ ornında elektr karsılıg’ı , sırtqı ku’shler tin’ ornında sırtqı elektr 
qozg’awshı ku’sh 
E tur. Birdey ten’lemeler birdey sheshimge iye boladı. (193)-ten’lemede 
= 0 ha’m = 0 dep esaplasaq vertikal bag’ıttag’ı ju’ktin’ terbelisinin’ so’nbeytug’ınlıg’ına 
iye bolamız. (192)- ha’m (193)-ten’lemelerdin’ matematikalıq jaqtan birdey ekenligine baylanıslı 
zaryadlang’an kondensatordı o’zlik induktsiya tu’tesi menen tuyıqlasaq elektr terbelislerinin’ 
payda bolatug’ınlıg’ına ko’z jetkeremiz. Bunday jag’dayda ju’k waqıtqa baylanıslı ten’ 
salmaqlıq halı do’gereginde qanday nızam boyınsha awısatug’ın bolsa, kondensatordın’ zaryadı 
da waqıtqa baylanıslı tap sonday nızam boyınsha o’zgeredi. Eger Omlıq kasılıq bolmasa, onda 
terbelmeli konturda so’nbeytug’ın elektr terbelisleri payda boladı. Eger 
qarsılıg’ı bolsa elektr 
terbelisleri tez so’nedi. 

---

106 
64-su’wret. Terbelmeli konturda elektr terbelislerinin’ payda bolıwın tu’sindiriw ushın arnalg’an 
su’wret. 
64-su’wret terbelmeli konturdag’ı elektr terbelislerinin’ payda bolıwın meхaniklıq analogsız 
tu’sindiredi. A’piwayılıq ushın terbelmeli konturdın’ elektr karsılıg’ı nolge ten’ dep esaplaymız. 
Meyli waqıttın’ baslang’ısh momentinde kondensatordın’ joqarı plastinkası (astarı) on’ belgige 
iye zaryad penen (qısqalıq ushın on’ zaryad penen), al to’mengi astarı zaryadlang’an dep 
esaplaymız. Bul momentte terbelmeli konturdın’ barlıq energiyası kondensatorda toplang’an (64-
a su’wret). Sırtqı elektr qozg’awshı ku’shleri bolmag’nada kondensator zaryadsızlana baslaydı 
ha’m usının’ na’tiyjesinde tu’te arqalı toq o’te baslaydı. Bul protsess konldensatordın’ astarının’ 
zaryadı nolge ten’ bolg’an waqıtta toqtaydı, al konturdan o’tip atırg’an toqtın’ ma’nisi 
maksimumg’a jetedi (64-b su’wret). Usı waqıt momentinen baslap toq bag’ıtın o’zgertpey 
kemeye baslaydı. Biraq toqtın’ shaması birden nolge ten’ bolıp qalmaydı, sebebi toqtın’ 
kemeyiwine induktsiyanın’ elektr qozg’awshı ku’shi kesent jasaydı. Na’tiyjede toq 
kondensatordın’ to’mengi astarın on’ zaryad penen, al joqarıdag’ı astarın teris zaryad penen 
zaryadlaydı. Toqtı kemeytiwge bag’ınlang’na elektr maydanı payda boladı. Aqır-ayag’ında toq 
nolge shekem kemeyedi, al kondensatordın’ astarındag’ı zaryadtın’ mug’darı maksimumge 
shekem ko’teriledi (64-c su’wret). Bunday jag’dayda kondensatordın’ astarlarındag’ı 
zaryadlardın’ absolюt mug’ları 64-a su’wrettegi ko’rsetilgen, biraq belgileri qarma-qarsı 
awhalg’a keledi. Usı momentten baslap kondensator ja’ne zaryadsızlana baslaydı, kontur arqalı 
64-b su’wrette ko’rsetilgendey, biraq qarama-karsı bag’ıtlang’an toq o’te baslaydı. Toqtın’ 
maksimumı momentinde (64-d su’wret) kondensator zaryadsızlanadı ha’m keyin terbelmeli 
kontur o’zinin’ da’slepki 64-a su’wrettte keltirilgen halını qaytıp keledi. Bunnan keyin joqarıda 
ta’riplengen kondensatordın’ zaryadlanıw ha’m zaryadsızlanıw tsikli qaytalanadı. Eger 
energiyanın’ jog’alıwı orın almasa, onda joqarıdag’ı kondensatordın’ zaryadlanıwı, 
zaryadsızlanıwı, qaytadan zaryadlanıwı sheksiz ko’p waqıt dawam ete bergen bolar edi. 
Na’tiyjede terbelmeli konturda anıq da’wirge iye so’nbeytugın elektr terbelisleri orın alg’an 
bolar edi. 
(292)- ha’m (293)-ten’lemeler ekinshi ta’rtipli differentsial ten’lemeler bolıp tabıladı. Eger 
«sırtqı ku’shler» bolg’an 
E yamasa 
bolmasa, onda yamasa qa ha’m olardan waqıt boyınsha 
alıng’an tuwındılarg’a qarata ten’leme sızıqlı ha’m bir tekli ten’lemelerge aylanadı. Bunday 
ten’lemeler erkin terbelisler dep atalatug’ın terbelislerdi ta’ripleydi. Erkin terbelisleri sızıqlı 
ten’lemelerdin’ ja’rdeminde ta’riplenetug’ın terbeliwshi sistemalardı sızıqlı terbeliwshi