Electr xa'm magnetizm lat

qansha u’lken bolatug’ınlıg’ın ko’rsetedi eken. 
19-§. O’zgermeli toq 
O’zgermeli elektr tog’ı shınjırındag’ı aktiv qarsılıq, sıyımlıq ha’m induktivlik. Vektorlıq 
diagrammalar usılı. O’zgermeli toqlar ushın Om nızamı. O’zgermeli toqtın’ quwatı ha’m jumısı. 
Toq ha’m kernewdin’ effektivlik ma’nisleri. Kernew ha’m toq rezonansı.

---

115 
Biz 18-paragrafta bayanlag’an ma’jbu’riy terbelislerdi sıyımlıqtan, induktivlikten ha’m aktiv 
qarsılıqtan turatug’ın shınjırdag’ı sırtqı derekten tu’sirigen 
=
cos
(237) 
o’zgermeli kernewinin’ ta’sirinde payda bolg’an o’zgermeli toqtın’ o’tiwi dep qaraw kerek
16
. 
Bul toq ku’shi 
=
cos( − ) 
(238) 
nızamı 
boyınsha o’zgeredi. Joqarıda toq amplitudası 
shamasının’ 
bılayınsha 
anıqlanatug’ınlıg’ın ko’rdik: 
=
. 
(226) 
Toq fazası boyınsha kernewden 
shamasına keyin qaladı (mu’yeshine keyin qaladı) ha’m bul 
shama 
tan =
− 1/
(239) 
an’latpasının’ ja’rdeminde anıqlanadı. (226)-formulanın’ bo’liminde turg’an 
=
+ −
1
(240) 
shaması tolıq elektr karsılıg’ı yamasa impedans dep ataladı. 
Eger shınjır tek aktiv qarsılıqtan turatug’ın bolsa, onda Om nızamı ten’lemesi mına tu’rge iye 
boladı: 
=
cos
Bul an’latpadan tek aktiv karsılıq bolg’an jag’dayda toq penen kernewdin’ o’zgeriw fazası 
birdey bolatug’ınlıgı ko’rinip tur, al toq ku’shinin’ amplitudası 
=
. 
Bul an’latpanı (226)-an’latpa menen salıstırıw arqalı kondensatordın’ ornın tuyıqlawdın’ 
sıyımlıqtı nolge ten’ew 
= 0 menen emes, al sıyımlıqtı sheksiz u’lkeytiw, yag’nıy = ∞ 
menen almastırıwg’a sa’ykes keletug’ınlıgın ko’rsetedi. 
Qa’legen haqıyqıy shınjır shekli omlıq qarsılıq 
ge, induktivlik ge ha’m sıyımlıq g’a iye 
boladı. Biraq ayırım jag’daydarda olardın’ ayırımların esapqa almawg’a boladı. Mısal retinde 
u’sh jag’daydı qarap o’teyik. 
16
«Sıyımlıqtan, induktivlikten, aktiv qarsılıqtan» degen so’zler «kondensatordan, induktivlik tu’tesinen, aktiv 
karsılıqtan» degendi bildiredi. 

---

116 
1). 
= 0 ha’m = ∞ dep esaplaw mu’mkin (demek aktiv qarsılıq ta, kondensator da joq). 
Bunday jag’dayda (226)- ha’m (239)-an’latpalardan 
=
(241) 
an’latpasın alamız ha’m 
tan = ∞ ekenligine iye bolamız (yag’nıy = 2
). (241)-
an’latpadag’ı
=
(242) 
shamasın shınjırdın’ reaktivlik induktivlik qarsılıg’ı yamasa induktivlik qarsılıg’ı dep ataydı. 
Eger 
di genrilerde, nı radian/sekundlarda o’lshense
shaması omlarda an’latıladı. Yag’nıy
1 genri 
× 1 radian/sekund = 1 om. 
(242)-an’latpa induktivlik karsılıqtın’ tsikllıq jiyilik 
nın’ artıwı menen artatug’ınlıg’ın 
ko’rsetedi. Al turaqlı toq ushın
= 0, sonlıqtan turaqlı toqqa induktivlik qarsılıq jasamaydı. 
İnduktivliktegi toq fazası boyınsha kernewden 
= 2
shamasına artta qaladı. Usıg’an sa’ykes 
induktivlikke tu’sken kernew fazası boyınsha toqtan 2
shamasına aldıda ju’redi. 
2). Endi 
= 0 ha’m = 0 dep esaplayıq. Onda (226)- ha’m (239)-an’latpalarg’a sa’ykes 
=
. 
(243) 
ha’m 
tan = −∞ ekenligine iye bolamız (yag’nıy = − 2
). Bul an’latpadag’ı 
= 1
(244) 
shamasın reaktiv sıyımlıq qarsılıg’ı yamasa sıyımlıq qarsılıg’ı dep ataydı. Eger sıyımlıq 
nı 
faradalarda, tsikllıq jiyilik radian/sekundlarda o’lshesek, onda 
omlarda an’latıladı. Yag’nıy
1 farada 
× 1 radian/sekund = 1 om. 
(244)-an’latpadan jiyiliktin’ artıwı menen sıyımlıq qarsılıg’ının’ kemeyetug’ınlıg’ı kelip 
shıg’adı. Turaqlı toq ushın 
= ∞, yag’nıy turaqlı toq kondensator arqalı o’tpeydi 
3). Endi tek 
= 0 bolsın. Bunday jag’dayda (226)-formula mınanı beredi: 
=
. 
(245) 
Bul an’latpadag’ı 
= −
=
−
shaması reaktiv karsılıq yamasa reaktans dep 
ataladı. Solay etip biz qarap atırg’an jag’daylar ushın (239)- ha’m (240)-an’latpalar 
to’mendegidey tu’rge enedi: 
tan =
,
= √ 
+
. 

---

117 
Solay etip tuwrı mu’yeshli u’sh mu’yeshliktegi katetlerdin’ uzınlıg’ın 
ha’m shamalarına ten’ 
etip alsaq, onda 
gipotenuzanın’ uzınlıg’ına ten’ boladı. Bul jag’day 70-su’wrette keltirilgen.
70-su’wret. 
,
, 
kernewleri ushın du’zilgen 
vektorlıq diagramma. Bul diagrammada tuwrı 
mu’yeshli u’sh mu’yeshliktin’ katetleri 
ha’m 
shamalarına ten’ bolg’anda gipotenuzanın’ 
uzınlıgının’ 
ke ten’ bolatug’ınlıg’ı ko’rinip 
tur.