Electr xa'm magnetizm lat

,  
, 
, 
ler toqtın’ 
ha’m elektronlardın’ tezliklerinin’ sa’ykes 
ha’m 
waqıt momentlerindegi ma’nisleri. Meyli 
waqıt momentinde saqıyna 
= tezligi menen bir tekli aylanıp turg’an bolsın, al
waqıt 
momentinde 
nolge ten’ bolsın. Usı waqıtqa shekem saqıynadag’ı toqtın’ anıq bir bir ma’niske 
kelip jetiw protsessi tamamlang’an dep esaplayıq. Bunday jag’dayda 
=
ha’m
=
. 
(93) 
Ballastikalıq galvanometrdin’ ja’rdeminde 
dı o’lshep (93)-formulanın’ ja’rdeminde salıstırmalı 
zaryad 
ni, al galvanometrdin’ strelkasının’ awısıwının’ bag’ıtına qarap zaryadtın’ belgisin 
anıqlaw mu’mkin. 
Usınday ta’jiriybelerdin’ ideyası 1913-jılı L.İ.Mandelshtam (1879-1944) ha’m N.D.Papaleksi 
(1880-1947) ta’repinen usınıldı ha’m bul boyınsha sapalıq ta’jiriybeler o’tkerdi. Olar sım 
oralg’an tu’teni onın’ ko’sheri do’gereginde tez aylanbalı qozg’alısqa keltirgen. Al toqtın’ payda 
bolg’anlıg’ın yamasa payda bolmag’anlıg’ın seziw ushın tu’tenin’ sımlarının’ ushına telefon 
jalg’ag’an. Toq impulsi payda bolg’anda telefonnan ses shıqqan. Strasburg qalasında o’tkerilgen 
bul sapalıq ta’jiriybeler haqıyqatında da o’zgermeli toqtın’ payda bolatug’ınlıg’ın ko’rsete 
alg’an. Jaqınlap kiyatırg’an birinshi Jer ju’zlik urıs olardın’ jumıslarına kesent bergen. Al sanlıq 
na’tiyje beretug’ın ta’jiriybeler G.A.Lorentts (1853-1928), Tolmen (1881-1948) ha’m Stюart 
ta’repinen 1916-jılı dawam ettirilgen. Bul ta’jiriybelerdin’ barlıg’ı da metallardag’ı toqtı 
tasıwshılardın’ elektronlar ekenligin da’lilledi. 
Tolmen ha’m Stюart ta’jiriybesi. 
Metallardag’ı elektr tog’ı og’ada kishi potentsiallar ayırması tu’sirilgende de payda boladı Bul 
jag’day metallardag’ı erkin elektronlardın’ metall boyınsha derlik erkin qozg’alatug’ınlıgınan 
derek beredi. Tolmen ha’m Stюart ta’jiriybelerinin’ juwmaqları da usı jag’daydı tolıq da’lilleydi. 
Metallardag’ı erkin elektronlardın’ kontsentratsiyası 
= 10
− 10
cm
-3
shamasında (mısalı 
mıs, gu’mis, altın, alюminiy sıyaqlı metallar jag’dayında ha’r bir atomg’a shama menen bir erkin 
elektronnan sa’ykes keledi degen so’z). 
Erkin elektronlar ko’z-qarası tiykarında Drude (1863-1906) metallardın’ klassikalıq teoriyasın 
do’retti. Bul teoriya keyinirek G.A.Lorentts ta’repinen jetilistirildi. Drude metallardag’ı erkin 
elektronlardı ideal gazdin’ molekulaları sıpatında qaradı (demek erkin elektronlardı elektron gazı 
dep ataymız). Bir soqlıg’ısıwdan ekinshi soqlıg’ısıwg’a shekem olar (erkin elektronlar) 
pu’tkilley erkin qozg’aladı ha’m bazı bir 
aralıg’ın o’tedi (bul jerde mına jag’daydı eske alıw 
kerek: gazda molekulalar tek bir biri menen soqlıg’ısadı, al metaldın’ ishinde bolsa erkin 
elektronlar bir biri menen de, ko’birek metaldag’ı ionlar menen de soqlıg’ısadı). Bul 

---

55 
soqlıg’ısıwlar elektron gazı menen kristallıq pa’njere arasındag’ı jıllılıq ten’ salmaqlıg’ının’ 
ornawına alıp keledi. 
Maksvell bo’listiriliwi tiykarında elektronlardın’ tezliklerinin’ absolюt shamasının’ ortasha 
ma’nisin 
〈 〉 =
8
(94) 
formulası menen anıqlaymız. O’jire temperaturaları ushın (shama menen 300 
) tezliktin’ 
mınaday ma’nisin alamız: 
〈 〉 =
8 ∙ 1,38 ∙ 10
∙ 300
3,14 ∙ 0,91 ∙ 10
≈ 10
= 10
.
 
Elektr maydanı tu’sirilgende 
〈 〉 ortasha tezligi menen bolatug’ın ta’rtipsiz jıllılıq qozg’alıslarına 
elektronlardın’ bazı bir ortasha 
〈 〉 tezligi menen ta’rtiplesken (dreyflik) qozg’alısı da qosıladı. 
Sa’ykes elektr tog’ının’ ma’nisi 
= 〈
〉 
(95) 
formulası menen anıqlanadı. Mıstan sog’ılg’an sımlar ushın teхnikalıq normalar tiykarında 
ruqsat beriletug’ın toqtın’ tıg’ızlıg’ı 
10
= 10 
shamasına ten’. 
ushın 10
=
10
shamasın alsaq, onda 
〈 〉 =
≈
10
1,6 ∙ 10
∙ 10
≈ 10
= 1 
shamasına iye bolamız. Solay etip toqtın’ en’ u’lken shamalarında da elektronlardın’ 
ta’rtiplesken qozg’alısının’ tezligi 
〈 〉 sol elektronlardın’ jıllılıq qozg’alısındag’ı ortasha tezligi 
〈 〉 dan shama menen 100 million ese kishi boladı eken. Sonlıqtan jıllılıq qozg’alıslarındag’ı 
tezlik penen dreyflik qozg’alısının’ tezliklerin qosqanımızda 
| + | qosındısın jıllılıq 
qozg’alısındag’ı tezliktin’ moduli 
| | menen almastırıwg’a boladı. 
Elektr maydanının’ ta’sirinde elektronnın’ ortasha kinetikalıq energiyasının’ o’simin esaplaymız. 
Qosındı tezliktin’ ortasha kvadratı mınag’an ten’ 
〈( + )
〉 = 〈 
+ 2 +
〉 = 〈 
〉 + 2〈 〉 + 〈 
〉 
(96) 
Jıllılıq qozg’alısındag’ı tezliktin’