Electr xa'm magnetizm lat

emissiya dep ataydı. 42-su’wrette termoelektronlıq emissiyanı baqlaw ushın arnalg’an sхema 
ko’rsetilgen. Deneler qızg’anda ushıp shıg’atug’ın elektronlardı termoelektronlar dep te ataydı. 
42-su’wret. 
Termoelektronlıq emissiyanı baqlaw ushın 
arnalg’an sхema. 
43-swu’ret. Katodtın’ temperaturası ha’r qıylı 
bolg’anda alıng’an diodtın’ volt-amperlik 
хarakteristikası. 
Termoelektronlıq emissiyanı baqlaw ushın 42-su’wrettegi elektr shınjırının’ quramına kiretug’ın 
eki elektrodı bar ishinen hawası sorıp alıng’an shıra хızmet etedi. Eki elektrodtın’ birewi toq 
o’tkende qızatug’ın volframnan yamasa molibdennen islengen sım ta’rizli katod, al ekinshisi 
salqın ha’m termoelektronlardı jıynauytug’ın anod bolıp tabıladı. Bunday shıralar 1980-jıllarg’a 
shekem a’sirese radioteхnikada o’zgermeli toqlardı tuwrılawda ken’nen qollanıldı ha’m olardı 
vakuumlı diod dep atadı
5
. Shıranın’ anodın ko’pshilik jag’daylarda tsilindr ta’rizli etip sog’ıldı. 
Bunday tsilindrdin’ ishine ko’sheri boylap qızatug’ın katod ornalastırıldı. 
Eger vakuum diodınan kernew deregi ha’m milliampermetri bar elektr shınjırın jıynasaq (42-
su’wret), onda katod salqın bolg’an jag’dayda shınjır arqalı toq o’tpeytug’ınlıg’ın ko’remiz. 
Sebebi diodtın’ ishindegi ku’shli siyrekletilgen gaz (vakuum) zaryadlang’an bo’lekshelerge iye 
emes ha’m sonlıqtan diodtın’ elektr tog’ın sezilerliktey da’rejede o’tkermeydi. Eger katodtın’ 
materialının’ temperaturasın qosımsha toq dereginin’ ja’rdeminde joqarı temperaturalarg’a 
shekem ko’tersek, onda shınjırdag’ı milliampermetr toqtın’ payda bolg’anlıg’ın ko’rsetedi. 
Sonın’ menen birge diodtın’ shınjırında eger toq dereginin’ teris polюsı katod penen, al on’ 
polюsi anod penen jalgang’anda g’ana toq payda boladı. Eger potentsiallar ayırmasının’ belgisin 
o’zgertsek katodtı jokarı temperaturalarg’a shekem qızdırsaq ta shınjırda toq baqlanbaydı. Bul 
jag’day katodtın’ teris zaryadlang’an bo’lekshelerdi, yag’nıy elektronlardı shıg’aratug’ınlıg’ın, al 
on’ zaryadlang’an ionlardın’ katodtan sezilerliktey da’rejede bo’linip shıqpaytug’ınlıg’ın 
ko’rsetedi. 
Diodtag’ı termoelektronlıq toqtın’ ku’shi katodtın’ potentsialına salıstırg’andag’ı anodtın’ 
potentsialının’ shamasına g’a’rezli. Diod arqalı o’tiwshi toqtın’ shamasının’ anod kernewine 
5
Eki elektrodı bar elektronlıq qurılıstı a’dette diod, u’sh elektrodı bolsa triod, to’rt elektrodı bolg’an jag’dayda 
tetrod, al bek elektrodı bolg’an jag’dayda pentod dep ataydı. 

---

66 
g’a’rezligi (diodtın’ volt-amperlik хarakteristikası) 43-su’wrette keltirilgen (014-sızıq). 
Potentsial az waqıtta diod arqalı o’tip turg’an toqtın’ ma’nisi ju’da’ kishi (bul toqtın’ qalay payda 
bolatug’ınlıg’ı keyinirek tu’sindiriledi). Anodtın’ on’ potentsialının’ o’siwi menen toq ku’shi 01-
sızıg’ı boyınsha u’lkeyedi. Anod kernewinin’ bunnan keyingi o’siwinde toq ku’shi bazı bir 
maksimallıq ma’nisi 
shamasına shekem ko’teriledi. Toqtın’ bul ma’nisin toyınıw tog’ı dep 
ataydı ha’m bunnan ılay anod tog’ının’ ma’nisi derlik turaqlı bolıp saqlanadı (14-sızıq). 
Katodtın’ temperatrası ko’tersek, onda vol-amperlik хarakteristikalar 0125, 01236 ha’m tag’ı 
basqa sızıqlar tu’rine iye boladı. Demek ha’r kıylı temperaturalarda toyınıw tog’ı 
tin’ 
ma’nisleri ha’r qıylı boladı eken (temperaturanın’ o’siwi menen toyınıw tog’ının’ ma’nisi de 
o’sedi eken). Usının’ menen birge toyınıw tog’ı baqlanatug’ın anod kernewinin’ de ma’nisi 
artadı.
Biz elektronlıq shıranın’ volt-amperlik хarakteristikasının’ sızıqlı emes ekenligin ko’remiz 
(yag’nıy anod tog’ı menen anod kernewi arasında sızıqlı baylanıs joq). Demek elektron sharısı 
Om nızamına bag’ınbaytug’ın o’tkizgishlerdin’ qatarına kiredi degen so’z. 
Diod arqalı o’tiwshi toqtın’ (bul toqtı ha’zir g’ana anod tog’ı dep atadıq) kernewden (bunday 
kernewdi anod kernewi dep te atadıq) g’a’rezligin a’piwayı tu’rde tu’sindiriw mu’mkin. 
Tormoelektronlıq emissiya orın alg’anda qa’legen waqıt momentinde katod penen anod 
ortasındag’ı kenislikte katodta anodqa qaray qozg’alıwshı elektronlar boladı. Bunday elektronlar 
teris zaryad bultın payda etedi (ken’isliktegi zaryad). Bul ken’isliktegi zaryad diodtag’ı 
potentsialdın’ bo’listiriliwin o’zgertedi. Eger katod penen anod bir birine parallal jaylastırılg’an 
tegis materialdan sog’ılg’an bolsa ha’m katod qızdırılmag’an halda katod penen anod arasındag’ı 
potentsialtın’ tarqalıwı tuwrı sızıq penen sa’wlelendiriledi (44-su’wrettegi 1-sızıq). 
Termoelektron toq bar bolg’anda (yag’nıy katod qızdırılg’an bolsa) katod penen anod arasında 
ken’isliklik zaryad payda boladı ha’m potentsialdın’ tarqalıwı o’zgeredi (44-su’wrettegi 2-
iymeklik). Usının’ menen birge qa’legen 
tegisligindegi potentsialdın’ shaması ken’isliklik 
zaryad bolmag’an jag’daydag’ıdan kishirek boladı. Demek ken’isliklik zaryadlar bar bolsa 
elektronlardın’ tezligi de kemeyedi eken. Anod kernewi u’lkeygende ken’isliklik zaryad 
bultındagı elektronlardın’ kontsentratsiyası kishireyedi. Sonlıqtan ken’isliklik zaryadlardın’ 
tormozlawshı ta’siri de kishireyedi ha’m usıg’an sa’ykes anod tog’ı u’lkeyedi. 
44-su’wret. Diodtag’ı ken’isliklik zaryad ha’m onın’ 
potentsialdın’ tarqlıwın o’zgertiwi. 
1 – potentsialdın’ ken’isliklik zaryadlar bolmag’an 
jag’daydag’ı tarqalıyaı, 2 – ken’isliklik zaryad bolg’an 
jag’daydag’ı potentsialdın’ tarqalıwı.
Diod arqalı o’tip atırg’an 
toqtın’ anodtın’ potentsialı dan g’a’rezligi mına tu’rge iye boladı: 
=
. 
(105) 

---

67 
Bul an’latpada 
arqalı elektrodtın’ formasına ha’m o’lshemlerine baylanıslı bolg’an 
proportsionallıq koeffitsient belgilengen. 
Tegis diod ushın 
=
. 
(106) 
Bul an’latpada 
arqalı elektronnın’ salıstırmalı zaryadı,
arqalı katodtın’ betinin’ maydanı,
arqalı katod penen anod arasındag’ı qashıqlıq, 
arqalı elektr turaqlısı belgilengen. 
(106)-formula 43-su’wrettegi 0123 iymekliginin’ ten’lemesi bolıp tabıladı. Bul formula 
Boguslovskiy-Dengmюr ten’lemesi yamasa «
nızamı» dep ataladı. 
Anodtın’ potentsialı katod ta’repinen ha’r bir sekundta shıg’arılg’an barlıq elektronlar anodqa 
barıp jetetug’ınday da’rejede u’lken bolsa, toq o’zinin’ maksimallıq ma’nisine (toyınıw) jetedi 
ha’m anod kernewine g’a’rezli bolmay qaladı. Toyınıw tog’ının’ tıg’ızlıg’ı 
(bul shama 
katodtın’ maydanının’ ha’r birligine sa’ykes keliwshi toyınıw tog’ının’ ma’nisi bolıp tabıladı) 
katodtın’ emissiyalıq qa’biletligin ta’ripleydi. Al katodtın’ emissiyalıq qa’biletligi bolsa 
katodtın’ ta’biyatı menen temperaturasına baylanıslı.