Electr xa'm magnetizm lat

magnit maydanında tuyıq o’tkizgish kontur qozg’alg’anda bul kontur arqalı o’tetug’ın magnit 
ag’ısının’ o’siminin’ tezligine proportsional bolg’an elektr qozg’awshı ku’shtin’ payda 
bolatug’ınlıg’ın ko’rsetedi. 
(156)-formulag’a energiyanın’ saqlanıw nızamı ja’rdeminde de keliwge boladı. Bunday jumıstı 
birinshi ret Gelmgolts (1821-1894) isledi. Elektr qozg’awshı ku’shi 
ℰ ge ten’ bolg’an 
galvanikalıq element tutastırılg’an tuyıq konturdı (o’tkizgish oralg’an tu’teni) qarayıq. Tu’te 
turaqlı magnit maydanında qozg’alsın (maydannın’ bir tekli bolıwı sha’rt emes). 
waqıtı 
ishinde Amper ku’shleri tu’te u’stinen 
jumısın isleydi. Usının’ saldarınan tu’teden
mug’darındag’ı jıllıq bo’linip shıg’adı. Bul shamalardın’ qosındısı galvanikalıq elementtin’ 
jumısı bolg’an 
ℰ shamasına ten’ boladı, yag’nıy 
+
= ℰ . 
(157) 
Bunnan 
=
ℰ 
. 
(158) 
Solay etip qozg’alıwshı tu’tedegi toqtın’ shaması tek galvanikalıq elementtin’ elektr qozgawshı 
ku’shine baylanıslı bolmay, bul elektr qozg’awshı ku’shke
−
qosındısı da qosıladı eken. 
Bul qosılıwshı induktsiyanın’ elektr qozg’awshı ku’shi bolıp tabıladı. 
İnduktsiyalıq toqlar tınısh turg’an o’tkizgishlerde de payda boladı. Biraq bunday jag’dayda 
magnittin’ o’zin qozg’altıwg’a tuwrı keledi. Solay etip 
qozg’alıwshı yamasa qozg’almaytug’ın tuyıq kontur arqalı o’tetug’ın magnit ag’ısı o’zgerse 
o’tkizgishte induktsiyalıq toq payda boladı, al induktsiyanın’ elektr qozg’awshı ku’shi barlıq 
jag’dayda da (156)-formula menen anıqlanadı. 

---

98 
(156)-formula induktsiyalıq toqtın’ tek shamasın emes, al bag’ıtın da anıqlaydı. Meyli magnit 
ag’ısı 
o’setug’ın bolsın. Onda (156)-formulag’a sa’ykes ℰ
teris ma’niske (teris belgige iye 
ma’niske) iye boladı. Sonlıqtan usınday elektr qozg’awshı ku’shtin’ ta’sirinde qozatug’ın (payda 
bolatug’ın) induktsiya tog’ı magnit agısının’ o’siwine tosqınlıq qıladı. Endi magnit ag’ısı 
kemeyetug’ın bolsın. Bunday jag’dayda 
ℰ
tin’ ma’nisi teris belgige iye, payda bolg’an 
induktsiya tog’ı magnit maydanı menen magnit ag’ısının’ ha’lsirewine tosqınlıq jasaydı. Solay 
etip barlıq waqıtta da induktsiya tog’ının’ bag’ıtı usı toqtı qozdırıwshı sebepti ha’lsiretiwge