Electr xa'm magnetizm lat

qoyılg’an bettin’ bir kvadrat santimetri arqalı o’tetug’ın magnit ag’ısına aytamız. Bio ha’m 
Savara nızamınan
=
[ ] 
ekenligin esapqa alsaq (mısalı 
tog’ı o’tip turg’an uzın o’tkizgish ushın =
ekenligin eske 
tu’siremiz, bul an’latpadag’ı 
uzınlıq), onda magnit ag’ısı
⁄ qatnasının’ o’lshem birligindey 
o’lshem birlikke iye boladı. Haqıyqatında da ag’ıs = magnit maydanının’ kernewligi × maydan 
(
= × S =
×
= zaryad mug’darı). Al (161)-an’latpadan zaryad mug’darı = × zaryad 
mug’darı/uzınlıq). Onday bolatug’ın bolsa (161)-formuladan Gauss sistemasında ha’m SGSM de 
o’zlik induktsiya koeffitsientinin’ o’lshem birliginin’ uzınlıqtın’ o’lshem birligindey 
bolatug’ınlıg’ına iye bolamız. Bunday sistemadag’ı uzınlıq birligi santimetr boladı. Solay etip 
santimetr dep bir SGSM-birlikke ten’ toq bir maksvell ag’ıs payda etetug’ın oramnın’ 
induktivligi eken. 
A’meliy (praktikalıq) birliklerde (volt, amper, om ha’m basqalar) elektromagnit induktsiya 
nızamın ha’m (161)-formulanı bılayınsha jazadı: 
ℰ′
= −
, 
(165) 
Φ
=
. 
(166) 
Shtriхlang’an shamalardın’ barlıg’ı da a’meliy birliklerde jazılg’an (sonlıqtan shtriхlar 
qoyılg’an). 
Magnit ag’ısı ushın veber (Vb) dep atalatug’ın birlik te qollanıladı. 1 Vb = 10
8
Mks. 
A’melde induktivlik genri (G) o’lshem birliginde beriledi. Bir amper toq o’tip turg’an o’tkizgish 
bir veber magnit ag’ısın payda etetug’ın o’tkizgishtin’ induktivligi 1 genrige ten’. Olay bolsa 
1 =
1
1 = 
10
1
10 q
= 10
. 
Endi shınjırdın’ induktivligine baylanıslı turaqlı toqtı tuyıqlag’anda ha’m ajıratqanda 
baqlanatug’ın qubılıslardı qarap shıg’amız
12
. 
61-su’wret. 
L induktivligine iye elektr shınjırı. 
12
«Turaqlı toqtı tuyıqlaw» so’zi «shınjırdı tuyıqlaw» so’zine sa’ykes keledi. Shınjırdı tuyıqlasa shınjır arqalı 
toq o’te baslaydı. «Turaqlı toqtı ajıratıw» so’zi «tuyıq shınjırdın’ bir ushastkasın u’ziw» degen ma’nisti an’latadı. 
Bunday u’ziwde shınjır tuyıq emes bolıp qaladı ha’m o’tip turg’an toq toqtaydı. 

---

101 
Meyli shınjır 
E elektr qozg’awshı ku’shine, o’zlik induktsiya tu’tesine ha’m omlıq qarsılıqqa iye 
bolsın (61-su’wret). Shınjırdın’ tolıq induktivligin 
, al tolıq qarsılıg’ın arqalı belgileymiz.
giltin tuyıqlag’anımızda toq da’rha’l Om nızamı menen anıqlanatug’ın 
E/
ma’nisine jetpeydi, al 
nolden baslap ko’terile baslaydı. Usının’ menen birge tu’tedeni magnit ag’ısı da ku’sheyedi. 
Usının’ saldarınan induktsiyanın’ elektr qozg’awshı ku’shi ha’m og’an sa’ykes keliwshi 
induktsiya tog’ı payda boladı. Bul toq tuyıqlaw ekstratog’ı dep ataladı. Lents qa’desi boyınsha 
tuyıqlaw ekstratog’ının’ bag’ıtı tiykarg’ı toqtın’ bag’ıtına qarama-qarsı. 
Payda bolg’an o’zgermeli toqtın’ ku’shinin’ shınjırdın’ barlıq ushastkalarında birdey bolıwı 
sha’rt emes. Sebebi ayırım orınlarda elektr zaryadlarının’ jıynalıwı mu’mkin. Biraq bir waqıttın’ 
o’tiwi menen a’ste-aqırınlıq penen o’zgeretug’ın o’zgermeli toqlardı qaraymız. Bunday 
jag’dayda shınjırdın’ barlıq ushstkalarındag’ı toqtın’ bir zamatlıq ma’nisleri joqarı da’llikte 
birdey boladı, al o’tkizgishlerdin’ ishindegi magnit maydanları turaqlı toqlar jag’dayındag’ı Bio 
ha’m Savara nızamı tiykarında esaplanadı. Bunday toqlardı a’dette kvazistatsionar toqlar dep 
ataydı. Bunday toqlar ushın joqarıdag’ı (165)- ha’m (166)-an’latpalar orınlı. Al toq ku’shi 
=
ℰ 
ℰ
. 
A’meliy birliklerde
=
ℰ
− ′
(167) 
Bul kvazistatsionar toqlar ushın jazılg’an differentsial ten’leme bolıp tabıladı. Onı bılayınsha 
ko’shirip jazıw mu’mkin: 
( ′ 
) +
= ℰ
. 
(168) 
Eger toqtın’ o’tiw barısında o’tkizgish sımlar deformatsiyalanbaytug’ın bolsa (yag’nıy formalar 
o’zgerissiz qalsa), onda induktivlik 
′ turaqlı shama bolıp qaladı ha’m onı tuwındı belgisinin’ 
aldına shıg’arıw mu’mkin: 
+
= ℰ
. 
(169) 
ℰ
shaması turaqlı bolsa, onda (169)-ten’lemenin’ ulıwmalıq sheshimi mına tu’rge iye boladı: 
=
+
ℰ
′.
 
(170) 
İntegrallaw turaqlısı 
baslang’ısh sha’rtlerden anıqlanadı: tuyıqlaw momentinde (yag’nıy = 0 
waqıt momentinde) toq nolge ten’. Bul sha’rtti paydalanıp 
=
ℰ
1 −
. 
(180) 

---

102 
Bul an’latpadag’ı 
=
shaması waqıttın’ o’lshem birligine iye turaqlı shama bolıp tabıladı. Bul 
shama toqtın’ qa’liplesiw waqtı dep ataladı
13
. (180)-formulada shtriхlar jazılmag’an, sebebi bul 
formula birliklerdin’ qa’legen sisteması ushın durıs bolıp tabıladı, al toqtın’ qa’liplesiw waqıtı 
ushın an’latpanın’ tu’ri o’zgeredi. Birliklerdin’ Gauss sistemasında 
=
.
 
(181) 
tolıq tog’ı eki qosılıwshıdan turadı. Olardın’ birinshisi a’dettegi toq 
ℰ
, ekinshisi waqıtqa 
baylanıslı o’zgeretug’ın 
ℰ
shamasına ten’ ekstratoq bolıp tabıladı. Solay etip toqtın’ shaması 
bazı bir waqıt o’tkennen keyin qa’liplesedi eken. Qa’liplesiw tezligi 
waqtı menen anıqlanadı:
waqıtı ishinde ekstratoqtın’ ku’shi 
ese kemeyedi. 
Endi 
ha’m 
turaqlı toqları o’tip turg’an eki oram (eki tu’te) alamız. Iqtıyarlı tu’rde bul 
oramlardag’ı toqlardın’ aylanısının’ on’ bag’ıtın saylap alamız. Eger qorshap turg’an ken’islikte 
ferromagnetikler
14
bolmasa, onda oramlar arqalı o’tiwshi magnit ag’ısları 
Φ
ha’m 
Φ
toqlarg’a 
proportsional boladı ha’m to’mendegi an’latpalar ja’rdeminde beriledi: 
Φ
=
1
+
1
, 
Φ
=
+
. 
(182) 
, 
, 
, 
koeffitsentleri toqlardan g’a’rezli emes, al oramlardın’ formalarınan, 
o’lshemlerinen, o’z-ara jaylasıwlarınan g’a’rezli. Bul koeffitsentler induktivlik koeffitsientleri 
dep ataladı. Eger 
= 0 bolsa, onda Φ
=
. Eger 
= 0 bolsa, onda Φ
=
. 
Sonlıqtan 
birinshi oramnın’ inluktivligi, al 
bolsa ekinshi oramnın’ induktivligi bolıp 
tabıladı. Sonlıqtan qalg’an 
ha’m 
koeffitsentleri o’z-ara induktivlikler yamasa o’z-ara