Electr xa'm magnetizm lat

20-§. Maksvell postulatları 
Awısıw tog’ı. Maksvell ten’lemeleri ha’m olardın’ ta’jiriybelerden kelip shıg’atug’ın 
tiykarları. Maksvell ten’lemelerinin’ fizika ilimindegi tutqan ornı. Elektromagnit tolqınlar. 

---

121 
Elektromagnit tolqınlardın’ qa’siyetleri, olardın’ ko’ldenen’ tolqın ekenligi. Tolqın energiyası. 
Poynting vektorı. Elektromagnit tolqınlardı payda etiw. Gerts ta’jiriybeleri 
Kondensator jalg’ang’an shınjır arqalı turaqlı toq o’tpeydi, al o’zgermeli toq o’tedi (mısalı 67-
su’wrette keltirilgen terbelmeli kontur arqalı turaqlı toq o’tpeydi). O’tkizgishlik kvazistatsionar 
tog’ının’ ku’shi shınjırdın’ barlıq izbe-iz jalgang’an elementlerinde birdey ma’niske iye boladı. 
Kondensator arqalı elektronlardın’ qozg’alısı menen baylanıslı bolg’an o’tkizgishlik tog’ının’ 
o’tiwi mu’mkin emes. Sebebi onın’ astarları bir birinen dielektrik arqalı ajıratılg’an. Usıg’an 
baylanıslı biz mınaday juwmaq shıg’aramız: kondensatorda sonday bir protsess ornı aladı, sol 
protsess o’tkizgishlik tog’ın tuyıqlaydı. Basqa so’z benen aytqanda bul protsess kondensatordın’ 
bir astarınan ekinshi astarına zaryad alıp barmaydı, biraq usıg’an qaramastan kondensatordın’ 
astarları arasında zaryad almasıwdı ta’miyinleydi. Bunday protsessti awısıw tog’ı dep ataydı. 
77-su’wrette keltirilgen tegis kondensatorg’a iye o’zgermeti toq shınjırın qaraymız. 
Kondensatordın’ astarları arasında kernewligi 
=
bolg’an elektr maydanı bar (
arqalı astarlar 
arasındag’ı dielektrik zattyan’ dielektriklik sin’irgishligi, al 
arqalı astardag’ı zaryadlardın’ 
tıg’ızlıgı belgilengen). Kondensatordın’ astarları arasındag’ı elektr awısıwı 
= =
(
=
arqalı kondensatordın’ ha’r bir astarındag’ı zaryad mug’darı, al 
arqalı astardın’ maydanı 
belgilengen), . Shınjırdag’ı toq ku’shi 
=
g’a ten’. Bunnan
=
. 
(261) 
A’lbette 
= bolıwı kerek. Demek shındırdag’ı toqtı tuyıqlaytug’ın protsess 
kondensatordın’ astarları arasındag’ı elektr awısıwının’ o’zgerisi bolıp tabıladı eken. Astarlar 
arasındag’ı awısıw tog’ının’ tıg’ızlıg’ı
=
/ =
. 
(262) 
Astarlar arasındag’ı ha’r bir noqatta 
dın’ bag’ıtı 
nın’ bag’ıtına parallel bolg’anlıqtan 
=
. 
(263) 
Awısıw tog’ının’ bar ekenligi 1864-jılı Maksvell ta’repinen boljap aytılg’an edi (bunday toqtın’ 
bar ekenligi fizikag’a ullı Shotlandiyalı Maksvell ta’repinen postulat tu’rinde engizildi dep 
aytamız). Bunnan keyin o’tkerilgen eksperimentler awısıw tog’ının’ bar ekenligin ha’m onın’ 
tıg’ızlıg’ının’ hakıyqatında da (263)-an’latpa menen anıqlanatug’ınlıgın tastıyıqladı. 
O’tkizgishlik tog’ı ta’repinen magnit maydanının’ payda etiliwi 
=
(264) 
ten’lemesi ja’rdeminde beriledi. Joqarıda aytılg’anlardı esapqa alıp (awısıw tog’ının’ bar 
ekenligin esapqa alıp) biz (264)-an’latpanı bılayınsha ko’shirip jazamız: 
= +
. 
(265) 
Bul ten’leme Maksvell ten’lemelerinin’ biri bolıp tabıladı. 

---

122 
Solay etip biz ha’zir g’ana ko’rgen o’zgermeli elektr maydanı ta’repinen magnit maydanının’