Electr xa'm magnetizm lat

ta’siri tap sonday bolg’an turaqlı toq ku’shinin’ ma’nisindey boladı. Tap sol sıyaqlı o’zgermeli 
kernewdin’ effektiv ma’nisi ta’siri usı o’zgermeli kernewdin’ ta’sirindey bolg’an turaqlı 
kernewdin’ ma’nisine ten’. 
Toq penen kernewdin’ ta’sir etiwshi ma’nisi arqalı an’latılgan ortasha quwat ushın an’latpa 
= cos
(253) 
tu’rine iye boladı. Bul an’latpag’a kiriwshi 
cos ko’beytiwshisin quwat koeffitsienti dep 
ataladı. Teхnikada bul funktsiyanın’ ma’nisin mu’mkin bolg’anınsha u’lkenirek etip alıwg’a 
umtıladı. 
Biz joqarıda kondensatorda da, induktivlik tu’tede de 
cos = 0, yag’nıy =
ekenligin 
ko’rgen edik. Usıg’an baylanıslı induktivlikte de, sıyımlıqta da 
= 0 ha’m usıg’an sa’ykes 
quwat jog’almaydı (jıllılıq ushın jumsalmaydı) dep juwmaq shıg’aramız.
Kernew ha’m toq rezonansı. Biz joqarıda qarag’an terbelmeli kontur o’zgermeli toq 
konturının’ bir tu’ri bolıp tabıladı (mısal retinde 67-su’wretti keltiriwge boladı). 
72-su’wret. 
( ) funktsiyasının’ grafigi. 
73-su’wret. 
( ) funktsiyasının’ grafigi. 
Endi biz belgilewlerde bir qansha o’zgerisler kirgizemiz ha’m toq ku’shin 
arqalı emes, al 
ko’pshilik oqıw a’debiyatlarında qabıl etilgen 
haripinen paydalanamız (u’wretlerde de toq 
ku’shin sa’ykes 
haripi menen belgileymiz). Toqtın’ amplitudalıq ma’nisi
, toq penen kernew 
arasındag’ı fazalar ayırması 
bolsın. Bunday jag’dayda toqtın’ amplitudalıq ma’nisi menen 

---

119 
fazalar ayırmasının’ sırttan tu’sirilgen kernewden g’a’rezligin anıqlaymız. (225)-(226) 
formulalar boyınsha 
=
+ − 1
(254) 
tan =
. 
(255) 
( ) menen ( ) baylanısları 72- ha’m 73-su’wretlerde berilgen. Toq ku’shi
jiyilik 
=
1
√
(256) 
bolg’anda maksimumg’a jetedi. Bul jiyilikti konturdın’ rezonanslıq jiyiligi dep atag’an edik. 
Bunday jag’dayda toq ku’shinin’ amplitudası 
ge, al fazalar ayırması 
= 0 ge ten’. Bunday 
jag’day shınjırda sıyımlıq ta, induktivlik te joq jag’dayg’a sa’ykes keledi. Basqa so’z benen 
aytqanda biz qarap atırg’an jag’dayda sıyımlıqtag’ı kernew menen induktivliktegi kernew bir 
birin tolıq kompensatsiyalaydı (demek sıyımlıqqa tu’sken kernew menen induktivlikke tu’sken 
kernew birdey ma’niske iye, al fazaları boyınsha ha’mme waqıttag’ıday qarama-qarsı). Usıg’an 
baylanıslı bunday rezonanstı kernewler rezonansı dep ta ataydı. Kernewler rezonansının’ 
vektorlıq diagramması 74-su’wrette keltirilgen. Rezonansta (yag’nıy 
=
sha’rti 
orınlang’anda) kontur o’zin tek aktiv karsılıq sıpatında ko’rsetedi. 
74-su’wret. Kernewler rezonansındag’ı 
kernewlerdin’ vektorlıq diagramması (vertikal 
bag’ıttag’ı kernewler bir birin joq etedi). 
75-su’wret. Toqlar rezonansın ju’zege keltiriw 
ushın arnalg’an shınjır. 
Endi toqlar rezonansın qarap o’temiz. Onın’ ushın 75-su’wrette keltirilgen shınjırdı 
paydalanamız. Bunday jag’dayda shınjır arqalı o’tiwshi toqtın’ shaması mınag’an ten’: 
=
+
=
+ =
+ =
−
[ − ( 
+
)] . 
(257) 
Bul an’latpadag’ı en’ keyingi (kvadrat) qawsırma ishindegi shamalar nolge ten’ bolg’anda jormal 
ag’za jog’aladı, toqtın’ shaması 
=
an’latpası ja’rdeminde anıqlanadı ha’m shınjır tek 
omlıq qarsılıqqa iye boladı. Yag’nıy 
− ( 
+
) = 0 . 
(258) 

---

120 
Sırtqı kernew menen toq ku’shi arasındag’ı fazalar ayırması nolge ten’. (258)-an’latpanın’ eki 
ta’repin de 
g’a bo’lip 
1
− =
(259) 
an’latpasına iye bolamız. A’meldegi ko’pshilik a’hmiyetli jag’daylarda (ko’binese teхnikada) 
≫ sha’rti orınlanatug’ın konturlar qollanıladı. Sonlıqtan keyingi eki ten’lemenin’ sheshimi  
=
1
√
(260) 
tu’rinde jazıladı (256-an’latpag’a qayta kelgenligimizdi an’g’arıwımız kerek). Demek 
, ha’m 
nın’ ma’nislerin o’zgerte otırıp fazalar ayırması di nolge alıp keliw mu’mkin eken. Bunday 
jag’dayda kontur aktiv qarsılıq qa’siyetine iye boladı. Ma’jbu’riy terbelislerdin’ bul dara 
jag’dayın toqlar rezonansı dep ataymız.
Toqlar rezonansın baqlaw ushın 75-su’wrette keltirilgen sхemadan paydalanıwg’a boladı. Bul 
jag’dayda 
ampermetri menen birge ha’r bir tarmaqtag’ı toq ku’shin o’lshew ushın 
ha’m 
ampermetrleri de qollanıladı. O’zgermeli kernew deregi retinde o’jirelerdegi jaqtılandırıw 
tarmag’ın alıwg’a boladı (jiyiligi 50 Gts). İnduktivlik retinde temir o’zekke iye drosseldi alıw 
qolaylı (o’zektin’ ornın a’ste-aqırınlıq penen o’zgertiw arqalı 
di o’zgerte alamız). Bunday 
jag’dayda mınaday jag’daydı bayqay alamız: Da’slep 
tog’ı (
ampermetri menen o’lshengen) 
ampermetri menen o’lshengen 
tog’ınan a’dewir kishi. 
ampermetri bolsa sezilerliktey 
ku’shke iye bolg’an 
tog’ının’ o’tip turg’anlıgın ko’rsetedi. Drosseldin’ induktivligi din’ 
kishireyiwi menen 
tog’ı o’se baslaydı (
tog’ı o’zgerissiz qaladı). Al shama menen 
−
ayırmasına ten’ tolıq toq 
kishireye baslaydı. İnduktivliktın’ bazı bir ma’nisinde tog’ı en’ kishi 
ma’niske iye boladı (rezonans). Bunday jag’dayda 
ha’m 
ampermetrleri 
ampermetrinin’ 
ko’rsetiwinen a’dewir u’lken bolg’an, shamaları derlik birdey ma’niske iye bolg’an toqlardın’ 
o’tip turg’anlıg’ın ko’rsetedi. Bul na’tiyjeler 
menen 
toqlarının’ fazaları boyınsha derlik 
qarama-qarsı ekenligin ko’rsetedi. İnduktivlikti ja’ne de kishireytsek, onda 
tog’ı 
tog’ına 
salıstırg’anda u’lkeyedi, al tolıq toq 
de u’lkeye baslaydı. 76-su’wrette toqlar rezonansındag’ı 
toqlardın’ vektorlıq diagramması ko’rsetilgen. 
76-su’wret. Toqlar rezonansındag’ı toqlardın’ 
vektorlıq diagramması. 
ha’m 
toqlarının’ 
bag’ıtlarının’ (derlik) qarama-qarsı ekenligin 
ko’rinip tur. 
77-su’wret.
Awısıw tog’ı