Electr xa'm magnetizm lat

 vektorı elektromagnit tolqınının’ tek tarqalıw tezliginin’ san shaması bolıp qoymay, 
onın’ bag’ıtın da beredi. Bul an’latpalarda 
, ha’m  vektorları bag’ıtları arasında on’ burg’ı 
qatnasının’ bar ekenligin bildiredi (80-su’wret). Olar o’zara perpendikulyar. Sonlıqtan 
elektromagnit tolqınlarının’ (elektromagnit vozmuщenielerdin’) ko’ldenen’ tolqınlar ekenligin 
an’g’aramız. Eger 
yamasa vektorının’ bag’ıtın qarama-qarsı bag’ıtqa o’zgertse, onda 
tolqınnın’ tarqalıw bag’ıtı da qarama-qarsı bag’ıtka o’zgeredi. 
yamasa vektorı ken’islikten’ ha’r bir noqatında bir tegislikte jatatug’ın bolsa, onda 
elektromagnit tolqının sızıqlı polyarizatsiyalang’an tolqın dep ataymız. 
(M-14)-ten’lemeden mınalardı alamız: 
=
. 
(M-17) 
Bul an’latpa (juwırıwshı) tegis elektromagnit tolqınında qa’legen waqıt momentindegi elektr 
energiyasının’ magnit energiyasına ten’ ekenligin ko’rsetedi. Tap usınday awhal meхanikalıq 
juwırıwshı tolqınlarda da orın aladı. Bul jerde de tolıq energiya o’z-ara ten’dey bolg’an 
kitenikalıq ha’m potentsial energiyalardan turadı. Tap usınday qa’siyetlerge superpozitsiya 
printsipine bag’ınıwshı barlıq vozmuщenieler iye. 
Vakuumde 
= = 1. Sonlıqtan (M-15)-an’latpadan = kelip shıg’adı. Biz joqarıda Vilgelm 
Veber ha’m Rudolf Kolraush ta’repinen elektrodinamikalıq turaqlı 
nın’ san ma’nisin tabıw 
boyınsha o’tkerilgen ta’jiriybelerdin’ hakıyqatında da elektrodinamikalıq turaqlı 
nın’ san 
ma’nisinin’ jaqtılıqtın’ vakuumdegi tarqalıw tezligine ten’ bolatug’ınlıg’ın atap o’tken edik. 

---

127 
Energiya ha’m energiya ag’ısı. Maksvell ten’lemelerin energiyanın’ saqlanıw nızamın 
an’latıwshı an’latpa menen tolıqtırıw kerek.
Meyli elektromagnit maydanı qozdırılatug’ın ortalıq qozg’almaytugın bolsın. Elektromagnit 
maydanı o’zgergende ha’m ko’lem birligi arqalı toq o’tkende elementar sırtqı jumıs islenedi: 
=
( + ) + ( )  . 
(M-18) 
Bul an’latpanın’ ayırım qolılıwshıları menen elektrostatikanı ha’m turaqlı toqlardın’ magnit 
maydanı haqqındag’ı ta’limattı u’yrengenimizde tanısqan edik. Magnitleniw jumısı 
( ) 
an’latpası alıng’anda tsirkulyatsiya haqqındag’ı teorema awısıw tog’ı esapqa alınbastan 
qollanıldı. Biraq bul jag’day (awısıw tog’ın esapqa almaw) o’zgermeli elektromagnit 
maydanlarına o’tkende a’hmiyetke iye bolmay qaladı. 
(M-18) jumısı ishki energiyanın’ o’simi ushın jumsaladı (tek jıllılıq o’tkizgishliktin’ esabınan 
ko’lem birliginen shıg’ıp ketetug’ın jıllılıq esapqa alınbag’ın). Jıllılıq o’tkizgishti nolge ten’ dep 
esaplap jıllılıqtın’ shıg’ıp ketiwin esapqa almawımızg’a boladı. Solay etip 
arqalı qarap atırg’an 
ortalıqtın’ ko’lem birliginnin’ ishki energiyası belgilengen bolsa, onda 
= yamasa 
=
1
4 (
̇ + ̇) + ( ) 
(M-19) 
Biz 
ishki energiyanın’ tıg’ızlıg’ı haqqında ga’p etkenimizde ishki energiyanın’ tek 
elektromagnit bo’liminin’ ishki energiyası emes, al barlıq ishki energiyanın’ tıg’ızlıg’ın 
tu’sinemiz. Sonlıqtan (M-19)-an’latpa barlıq ortalıqlar ushın, sonın’ ishinde ferromagnit ha’m 
ferroelektrik ortalıqlar ushın da durıs. Bul an’latpa Djoul jıllılıg’ı menen bir qatarda ferromagnit 
ha’m ferroelektrik gisterezislerinin’ jıllılıg’ın da o’z ishine aladı. (M-5a) ha’m (M-6b) Maksvell 
ten’lemelerin paydalanıp (M-19) dın’ on’ ta’repin mına tu’rge alıp kelemiz: 
̇ + +
̇ =
( − ) . 
(M-20) 
Matematikalıq fizikadan mınaday vektorlıq ten’lik orınlı ekenligin bilemiz: 
− = − [ ] 
(M-21) 
Usıg’an baylanıslı 
=
4 
[ ] 
(M-22) 
belgilewin kirgizemiz (bul an’latpa birinshi ret Poynting ta’repinen engizildi). Bunday jag’dayda 
(M-19) dın’ mına tu’rge engenligin ko’riwge boladı: 
+ = 0
 
(M-23) 
Bul ten’lemeni fizikalıq jaqtan tu’sindiriw ushın onı u’zliksizlik ten’lemesi menen salıstıramız: 
+ = 0. 
(M-12) 

---

128 
Bul ten’lemede 
shaması zattın’ yamasa elektr zaryadlarının’ tıg’ızlıg’ın, al shaması bolsa 
zattın’ ag’ısının’ tıg’ızlıg’ın yamasa elektr tog’ının’ tıg’ızlıg’ın an’g’artadı. 
(M-23)- penen (M-12)-an’latpalar arasındag’ı uqsaslıqtan biz energiyanın’ ken’islikte suyıqlıq 
ta’rizli bolıp ag’atug’ınlıg’ın ko’remiz. Qala berse 
shaması elektromagnit energiyasının’ 
ag’ısının’ tıg’ızlıg’ı bolıp tabıladı. Eger (M-23)-an’latpag’a ko’rgizbelirek tu’r beriw ushın onı 
integral formada jazıwımız kerek: 
∫ = ∮
. 
(M-24) 
Bul an’latpada 
arqalı tuyıq beti menen shegaralang’an ortalıqtag’ı ıqtıyarlı tu’rde alıng’an 
ko’lem, 
bolsa usı betke tu’sirilgen ishki normal. Bunday formada ten’leme mınanı an’latadı: