Elektr yuritma mexanikasi. Turli texnologik jarayonlarda qo‘l anilasdigan ish mashinalarining mexanik tavsiflari

O‘tkinchi jarayonlar.

Elektr yuritmaning o‘tkinchi jarayoni deb yuritmaning bir barqaror rejimdan ikkinchi barqaror rejimga o‘tishdagi holatiga aytiladi. Bu jarayonlar asosan yurimani yurgizish, tormozlash va tezlikni rostlash jarayonlarida vujudga keladi. Yuritmani rostlash sifatini belgilaydigan asosiy omil ar bu o‘tkinchi jarayonning ko‘rsatkichlari hisoblanadi. Bu ko‘rsatkichlar quyidagilar: O‘tish jarayonining vaqti – bu barqarorlashgan qiymatdan boshqa bir barqarorlashgan qiymatga o‘tishga ketgan vaqt oralig‘iga aytiladi.

O‘ta rostlash koef etsienti – deb rostlash jarayonida rostlanuvchi miqdorning eng katta og‘ish qiymatini barqarorlashgan qiymatga nisbati bilan aniqlanadigan songa aytiladi.
So‘nishning logarifmik dekrementi – deb ketma-ket keladigan ikki og‘ish miqdorining nisbati logarifmiga aytiladi. Bu koef etsient o‘tish jarayonining so‘nish jadal igini belgilaydi.
Statik xato deb – rostlanuvchi miqdorning barqarorlashgan rejimdagi qiymati bilan berilgan qiymat orasidagi farqga aytiladi.
Elektr yuritma o‘tkinchi rejimning davom etish vaqti va uning o‘tish tezligi uch asosiy fizikaviy jarayonlar: aylanish tezligining o‘zgarishi va dvigatel aktiv qismlari qizishining o‘zgarishi bilan belgilanadi.
Dvigatelning qizish sovish jarayonlari juda sekin o‘tadi va o‘tkinchi rejimga jiddiy ta’sir ko‘rsatmaydi.
Dvigatel aylanish tezligi yoki biror elektr zanjiridagi tokning bir barqaror qiymatdan ikkinchi barqaror qiymatgacha ortish yoki kamayish tavsifi analitik usulda eksponentsial egri chiziq ko’rinishida ifodalanadi.

Elektr yuritmalarni tormozlash usullari.

Elektr yuritmalarida elektrik tormozlash uchun elektrodinamik tormozlash va qarshi ulab tormozlash usul ari qo‘llaniladi. Energiyani tarmoqqa qaytarib generator rejimida tormozlash (rekuperativ tormozlash) ko‘pincha juft qutblarni sonini o‘zgartirib asinxron motorlarda qo‘l aniladi.
Elektrodinamik tormozlash. Bunda yakor zanjiri tarmoqdan uzilib tormozlash reostati orqali qisqa tutashtirildi. EYuK tufayli hosil bo‘lgan yakor toki teskari aylanuvchi moment hosil qiladi. Yurgizish reostatini pog‘onalarini almashtirishni qaysi parameter funktsiyasida amalga oshirishga qarab uch turga bo‘linadi: 1) vaqt funktsiyasida; 2) tezlik yoki EYuK funktsiyasida 3) tok funktsiyasida bo‘ladi.
Qarshi ulab tormozlash. Bunda motor qisqichlari qutblari o‘zgartirilib teskari tormozlovchi moment hosil qilinadi. Tormozlash paytida tormozlash reostati qo‘l aniladi. Tormozlash reostati tormozlash paytida vujudga keladigan katta toklarni cheklaydi. Tormozlashni namunaviy elektr printsipial sxemasi quyida ko‘rsatilgan. Tormozlash uchun to‘xtash tugmasi St bosiladi. Bunda asosiy kontaktor KL ochilib motor tarmoqdan uziladi. Ayni paytda blok kontakt RT berkilib tormozlash zanjirini ulaydi. Motor dinamik tormozlanadi. Motor tezligi kamayganda EYuK kamayadi va yakor zanjiridagi kuchlanish relesi kontaktlari ochiladi va tormozlash zanjiri ham ochilib sxema dastlabki holatga qaytadi. Dinamik tormozlash usuli elektr yuritma ish rejimi davomida to‘plagan kinetic energiyadan tormozlash uchun foydalaniladi. Bunda tormozlash uchun energiya tarmoqdan emas, balki motorning o‘zidan foydalaniladi. Shuning uchun bu usul eng samarali usul bo‘lgan uchun elektr yuritmalarda keng qo‘l aniladi. Asinxron elektr yuritmalarda dinamik tormozlanishni amalga oshirib bo‘lmaydi. Buning uchun havo oralig‘ida o‘zgarmas magnit maydon bo‘lishi kerak. Shuning uchun asinxron motorni dinamik tormozlash quyidagicha amalga oshiriladi. Asinxron motor tarmoqdan uziladi va stator chulg‘amining ikki fazasi o‘zgarmas tok manbaiga ulanadi. Bunda odatda tarmoqga ulangan to‘g‘rlagichdan foydalaniladi. Havo oralig‘ida o‘zgarmas magnit maydon hosil bo‘ladi. Motor tezligi nolga teng bo‘lganda rotor EYuK nolga teng bo ‘ladi va tormozlash jarayoni tugaydi.
Asinxron motorlarda qarshi ulab tormozlash uchun stator chulg‘ami fazalari ketma-ketligi almashtiriladi. Buning uchun stator chulg‘amning ikkita fazasi o‘rni almashtirilib qayta ulanadi. Bunda aylanayotgan magnit maydonning yo‘nalishi o‘zgaradi va motor jadal tormozlanadi. Agar motorni tezligi noldan o‘tayotgan payt o‘chirilmasa motor teskari tomonga aylanib ketadi. Buning oldini olish uchun tormozlash zanjiri tezlik relesi orqali ulanadi va tezlik yo‘nalishi o‘zgargan paytda tormozlash zanjiri uziladi.
Rekuperativ tormozlash motorning tezligi salt ishlash tezligidan oshib ketgan paytda yuz beradi.
Bunda motor generator rejimiga o‘tadi va energiyani tarmoqga qaytaradi. Shuning uchun bunday tormozlash rekuperativ tormozlash deyiladi. Motor generator rejimiga o‘tganda yo‘nalishini o‘zgartiradi va tormozlash jarayoni to tezlik motor rejimiga o‘tguncha davom etadi. Rekuperativ tormozlanish nol tezlikka bormas ekan. Bunday tormozlanish ko ‘pincha reaktiv qarshilik momently texnologik mexanizmlarda yoki qutblar soni ko‘paytirilganda yuz beradi. Rekuperativ tormozlanishni amalga oshirish uchun maxsus sxema qo‘l ash kerak emas, balki bu jarayon elektr mashinaning xossasidir. Rekuperativ tormozlanish boshqarilmaydi va yo‘qoib bo‘lmaydi.
Elektr yuritmalarni tormozlashda bundan tashqari mexanik bloklagichlar ham qo‘l aniladi, tormozlanish jarayoni tugagandan so‘ng mexanik tormoz bilan maxkamlab qo‘yiladi

Xulosa
Ko‘pchilik elektrik yuritmalarda dvigatel momenti va aylanish tezligining o‘zgarishi mexanik jarayonning dasvom etyishi o‘tkinchi rejimlarda katta ahamiyatga ega bo‘ladi. Shuning uchun elektr yuritmada o‘tkinchi jarayonlarning o‘tish tezligi odatda, elektromexanik vaqt konstantasi T biloan tavsiflanadi. Bu miqdor ham eksponentsial egri chiziqning parametrik bo‘lib, yuritma aylanish tezligining dvigatel momenti va tokning o‘tkinchi rejim vaqtidan o‘zgarish xarakterini ifodalaydi. Masalan, mustaqil qo‘zg‘atiladigan dvigatel yuritma uchun to‘xtab turgan holdan ishga tushirib tezlash vaqtidan aylanish tezligining o‘zgarishi egri chiziqni quyidagi ko ‘rinishda ifodalash mumkin. bunday elektr yuritmalarni chiqish parametrlari rostlanadigan bo‘lib boshqaruv operatsiyalarini bir qismini elektr yuritma, bir qismini esa inson tomonidan hosil qilinadi. Bu elektr yuritmalarda asosan avtomatik yurgizish, avtomatik tormozlash va tezlikni rostlash amalga oshiriladi.

Elektr yuritma bilan elektr energiyasini mexanik energiyasiga aylantirib, bu mexanik harakatni elektr usulda boshqarish imkoni olinadi. Demak, elektr yuritma asosan elektr motori, uzatma va motorni boshqaruvchi elektr jihozlardan iborat bo‘ladi. Elektr yuritma deb elektr motor, uzatuvchi mexanizm va ishchi organdan iborat umumlashgan qurilmaga aytiladi. Avtomatlashgan elektr yuritma tarkibiga yana elektr energiya o’zgartkichi, datchiklar va elektr yuritmani boshqarish tizimi kiradi. Bundan tashqari elektr yuritma tarkibiga aniqlik va tezlikni oshiradigan kushimcha elementlar kiritilishi mumkin. Masalan, EHM, raqamli datchiklar, muvofiqlashtiruvchi elementlar qo’l anilishi mumkin.