“Elektro izolyasion materiallar va texnologik qurilmalarni sinovdan o‘tkazish” fanidan laboratoriya ishlarini bajarishda texnika xavfsizligi «Elektro izolyasion materiallar va texnologik qurilmalarni sinovdan o‘tkazish»

II. Ishga oid nazariy tushunchalar. 
Elektr izolyatsiyaga berilayotgan kuchlanish elektro izolyatsion materialni 
yaroqsiz xolga keltiruvchi kuchlanish kattaligidan ancha kichik bo‘lishi kerak. 
Elektro izolyatsion materialni yaroqsiz xolga kelishi teshib o‘tuvchi elektr 
razryad natijasida ro‘y bersa bu xodisa elektr teshilish deyiladi, teshilishga sabab 
bo‘lgan kuchlanishni kichik qiymati esa U
pr
teshib o‘tuvchi kuchlanish deyiladi. 
Elektro izolyatsion materiallarni asosiy xarakteristikalaridan biri bu E
pr
–
elektr chidamliligdir.
E
pr
-elektr chidamlilik bu bir xil jinsli maydonlarda minimal elektr 
kuchlanganlik ta’siridagi elektr teshilish tushiniladi.
E
pr = 
U
pr 
/ t (V/m) 
 
U
pr 
– teshuvchi kuchlanish (V)
t - dielektrikni qalinligi (m) 
Bir xil jinsli elektr maydonlarda U
pr
teshish kuchlanishi E
pr
elektr maydon 
kuchlanganligiga to‘g‘ri proportsional bog‘langan. 

---

Tajribada chekalari aylana shaklga keltirilgan elektrod disklar orasidagi 
maydon ma’lum bir shartlar bajarilganda bir xil jinsli elektr maydonga to‘g‘ri 
keladi. 
Bir xil jinsli bo‘lmagan elektr maydonlarda U
pr
teshish kuchlanishi, bir xil 
jinsli elektr maydonlardagi teshish kuchlanishidan kichkina bo‘ladi. 
Sferik yuzaga ega bo‘gan elektrodlar orasidagi maydon bir xil jinsli 
bo‘lmagan maydondonga to‘g‘ri keladi.
Bir xil jinsli bo‘lmagan maydondonlardagi elektr mustaxkamlikni 
xisoblashda koeffitsient α>1 qo‘llaniladi va 
E
pr = 
U
pr 
/ t 
*
α 
 
Koeffitsient α qiymati eletrodlarni formasiga, razmeriga va ular orasidagi 
masofaga qarab o‘zgaradi. 
Elektrodlar ko‘rinishi bo‘yicha slindirsimon, yassi, yarim sferik yuzali 
b‘ladi. TSlindirsimon va yassi yuzali elektrodlar bilan qattiq elektro izolyatsion
materiallarni elektr mustaxkamligi aniqlanadi. Yarim sferik yuzali elektrodlar bilan 
suyuuq dielektrik izolyatsion materiallarni elektr mustaxkamligi aniqlanali.
Rasm. Suyuq materiallarning teshish kuchlanishi U
pr 
aniqlash yacheykasi. 
Suyuuq dielektrik izolyatsion material sinalayotganda undan sinov uchun 
namuna (proba) olinadi. 
U
pr
-teshib o‘tish kuchlanishini anqlash maxsus yacheyka –idishda 
bajariladi. 
Idish sinalayotgan izolyatsion materialga ta’sir etmasligi, erimasligi kerak. 
SHuning uchun idish shisha, plastmassa yoki kvartsdan tayyorlangan bo‘ladi. 
Elektrodlar yarim sferik yuzali bo‘lib latundan tayyorlanadi va idishni ostki 
qismiga parallel bir o‘qda yotgan xolda idish yon devorlariga maxkamlangan 
bo‘ladi. Elektrodlar orasidagi masofa (2,5±0,05) mm dan, elektrodni sinalayotgan 
dielektrik suyuqlikka botishi 40 mm dan, elektrodni yuqori qismidan idishni 
devorlarigacha bo‘lgan masofa 12 mm dan kam bo‘lmasligi kerak. Yacheyka-

---

idishni konstruktsiyasi uni oson qisimlarga ajratish va elektrodlarni chiqarib 
tozalash, yuzasini tekislashga moslashgan bo‘lishi kerak. 
Sinov oldidan ko‘rik va toza yacheyka-idishni sinalayotgan suyuq dielektrik 
bilan chayib tashlanadi, so‘ngra U
pr
-teshib o‘tish kuchlanishini aniqlash uchun 
sinalayotgan suyuq dielektrik bilan to‘ldirilib ustki qopqog‘i yopiladi. Idish 
devorlarida havo pufakchalari paydo bo‘lib qolmasligi uchun suyuqlikni asta-
sekinlik bilan quyiladi. 
U
pr
-teshib o‘tish kuchlanishini aniqlash uchun sinov 6 martadan kam 
bo‘lmagan xolda o‘tkaziladi. 
Yopishqoqlik (vyazkost) 50*10
-6
m
2
/s dan kam suyuq dielektriklar uchun 
sinov bir marotaba to‘ldirilgan suyuqlik bilan o‘tkazilsa, yopishqoqlik 50*10
-6
m
2
/s 
dan katta suyuq dielektriklar uchun xar bir sinovdan so‘ng suyuqlik to‘kib 
tashlanib yacheyka –idish qayta yangi suyuqlik bilan tuldiriladi.
Suyuq dielektriklarni elektr mustaxkamligi maxsus apparatlar yordamida 
anikqanadi bular AMI-60, AII-70, AMI-80. 
Suyuq dielektriklarni sinov vaqtidagi elektr mustaxkamligini ushbu 
apparatlarda o‘rnatilgan kilovoltmetr ko‘rsatgichidan aniqlanadi. 
Natijaviy xulosa uchun 6 ta sinov natijalarini birinchisini xisobga olmagan 
xolda o‘rtacha arifmetik qiymati olinadi. 
Toza va quriq transformator moyini davlat standarti bo‘yicha ekspluatatsiya 
qilinayotgan elektr qurilmaga quyigandan so‘ngi eng kichik teshib o‘tish 
kuchlanishini qiymatlari kV da: 
Elektr qurilmalar Teshib o‘tish kuchlanishi 
15 kV gacha 25 kV 
15 kV dan 35 kV gacha 30 kV 
60 kV dan 220 kV gacha 40 kV dan kam bo‘lmasligi 
kerak