Elektron mikroskop

hnzasi
Proyeksiyaiovchi 
linza (okulyar)
Yuqori 
fkuchlanish
byekdv
Tasvir
5.3-rasiri.
R astrli elektron m ikroskopning ishlash sxem asi.
Elektronlar oqimi namuna orqali o‘tganda ba'zi elektronlar namuna 
atomlari yadrolari yoki elektronlar bilan to‘qnashish natijasida sochiiib 
ketadi, boshqalari esa namunadan to‘g‘ri o‘tib ketadi. Ba’zi hollarda 
rentgen nuri chiqaruvchi ikkilamchi elektronlar paydo bo‘ladi. Bu ja- 
rayonlarning barchasini maxsus detektorlar qayd qiladi va o‘zgartiril- 
gan holda ekranga chiqariladi, natijada o ‘rganilayotgan obyektning kat- 
talashgan tasviri hosil bo‘ladi.
Bu holda kattalashtirish deb tasvir o‘lchamining elektronlar oqimi 
skanerlagan namuna qismi o'lchamiga nisbati tushiniladi. Elektronlar- 
ning to‘lqin uzunligi fotonlarnikidan o‘n martalab kichik bo‘lgani 
uchun zamonaviy REM larda kattalashtirish 10 million martani, ajratu- 
vchanlik esa bir necha nanometrni tashkil qiladi. Bu esa hatto alohida 
atomlarni ko‘rish imkonini beradi.
225
www.ziyouz.com kutubxonasi

Elektron mikroskopning asosiy kamchiligi uning to‘la vakuumda ish- 

lashi zamrligidir. Chunki kamera ichida biror gaz bo‘lsa, ular elektronlar 
oqimi ta'sirida ionlashib, tasvirni ancha buzgan bo‘lar edi. Undan tashqa- 
ri, elektronlar oqimi biologik obyektlarni buzib tashlaydi, shuning uchun 
ulaming biotexnologiyaning ko‘p sohalarida qo‘llanilishi imkoni yo‘qdir.
Elektron mikroskop yaratilishi tarixi bu ikki mustaqil rivojlanayot- 
gan fan va texnika yo‘nalishlari birlashib, ilmiy izlanishlar uchun ajo- 
yib yangi baquvvat asbob yaratilishiga yorqin misoldir.
Mumtoz fizika yutuqlarining eng cho‘qqisi yorug‘likning tarqalishi- 
ni, elektrik va magnitik hodisalarni tushintirib beruvchi elektromag- 
nitik maydon nazariyasi yaratilishi bo‘ldi. To‘lqin optikasi difraksiya 
hodisasini, tasvirning hosil boTish mexanizmini, yorugTik mikroskop- 
laridagi ajratuvchanlikni aniqlovchi omillarni tushintirib berdi. Kvant 
fizikasi yutuqlaridan biri elektronning korpuskular — toTqin xossalari- 
ning ochilishi boTdi. Bu alohida rivojlanayotgan fan yo‘nalishlari elek- 
tron optikani yaralishiga olib keldi. Bu esa 1930-yillari muhim kashfi- 
yot, elektron mikroskop yaratilishiga sabab boTdi.
Olimlar bu bilan tinchilanmadilar. Elektrik maydonda tezlatilgan 
elektronlaming toTqin uzunligi bir necha nanometmi tashkil qiladi. 
Agar biz molekula yoki atomlar panjarasini ko‘rmoqchi boTsalc, bu yo- 
mon emas, albatta. Lekin, agar atom ichiga ko‘z tashlamoqchi boTsak- 
chi? Kimyoviy bogTar nimaga o‘xshaydi? Alohida kimyoviy reaksiya 
jarayoni qanday koTinishda boTadi? Bu savollarga javob topish uchun 
turli mamlakat olimlari neytron mikroskoplar yaratmoqdalar.
Neytronlar protonlar singari atom yadrosi tarkibiga kira oladi, ular 
elektronlarga nisbatan deyarli 2000 marta og‘.ir. De-Broyl ifodasiga, 
asosan, ularga mos keluvchi toTqin uzunligi ham elektronnikidan 2000 
marta kichik boTadi, ya’ni neytronlarning de-Broyl toTqin uzunligi 
nanometrning mingli ulushi pikometrlarga to‘g‘ri keladi. Ular yordami- 
da atomlaming barcha jihatlarini tasvirlash imkoni tugTladi.
Neytron mikroskoplaming bir qancha ijobiy tomonlari mavjud. 
Ular zaryadsiz boTganligi uchun namunalarning qalin qatlamlariga 
ham oson kirib boradi, vodorod atomlarini ham yaxshi akslantira oladi. 
Lekin, bunday mikroslcopni qurish ham juda qiyin. Neytronlarning zar- 
yadi yo‘qligi uchun ularni magnitik va elektrik maydonlar yordamida 
boshqarib boTmaydi, ularni turli xil datchiklar yordamida sezish ham 
mushkul. Lhdan tashqari, og'ir va beso‘naqay neytronlami atomlardan 
chiqarish ham ancha mushkul. Shuning uchun hozir mavjud boTgan 
neytron mikroskoplar hali mukammallikdan ancha uzoq.