Elektron mikroskop

Elektron mikroskop
Nanoo‘lchamli ob’ektlarni o‘rganish uchun optilc mikroskoplarning 
(hatto ultrabinafshalarniki ham) ajratuvchanligi yetarli emasdir. Shu- 
ning uchun 1930-yillarda mikroskoplarda yorug‘lik nuri o‘rniga elek- 
tronlar oqimidan foydalanish g‘oyasi paydo bo‘ldi. Kvant fizikasidan 
bizga ma'lumki, elektronlar oqimining de Broyl to‘lqin uzunligini fo- 
tonlarnikidan 100 martalab kichik qilish mumkin.
Ma’lumki, bizning ko'zimiz obyektdan kelgan yorug‘lik to‘lqinlari 
yordamida tasvir hosil qiladi. Agar ushbu yorug‘lik to‘lqinlari ko‘zga 
tushguncha mikroskopning optik sistemasi orqali o‘tsa, biz kattalash- 
gan tasvirni ko‘ramiz. Bunday yorug‘lik nurlari yo‘nalishlarini asbob- 
ning obyektiv va okularidan iborat linzalar boshqaradi.
Qanday qilib elektronlar oqimi yordamida obyekt tasvirini katta 
ajratuvchanlik bilan hosil qilish mumkin? Boshqacha aytganda, qanday 
qilib yorug‘lik nuri o‘rniga zarrachalar oqimi ishlatilganda buyumni 
ko‘rish mumkin? Javob juda sodda. Elektronlar oqimini tashqi elektrik 
va magnitik maydonlar yordamida samarali boshqarish mumkin.
Elektronlarning elektromagnitik maydonlardagi harakatini o‘rganuv- 
chi va kerakli maydonlar hosil qiluvchi qurilmalar hisob kitoblarini 
amalga oshiruvchi fan - elektron optika deb ataladi.
Obyektning elektron tasviri tashqi elektrik va magnitik maydonlar 
yordamida, taxminan, optik tasvir linzalar yordamida hosil qilingan-
223
www.ziyouz.com kutubxonasi

dek, yaratiladi. Elektron mikroskopda elektronlar oqimini fokuslovchi 

va-sochuvchi qurilmalar “elektron linzalar” deb ataladi (5.2-rasm).
5.2-rasm. Elektron linza. Tok o‘tayotgan simli g‘altak elektron oqirnini 
xuddi linzalardek fokuslaydi.
Simli g‘altakning magnitik maydoni yig‘uvchi yoki sochuvchi 
linzalardek ishlaydi. Magnitik maydonni jamlash uchun g‘altakni nikel 
va kobalt. qotishmasidan tayyorlangan maxsus “zirh” bilan qoplanadi. 
Uning ichida elektronlar oqimi uchun faqat ingichka oraliq qoladi xo- 
los. Bu usulda olingan magnitik maydon Yer shari magnitik maydoni- 
dan 10,100 ming marta kuchli bo‘ladi.
Afsuski, bizning ko‘zimiz elektronlar oqimini to‘g‘ridan to‘g‘ri 
ko‘ra olmaydi. Shuning uchun tasvirni “chizish” uchun lyumenitsient 
ekranlardan foydalaniladi (ular elektronlar ta’sirida nurlanadi). Shu 
qonuniyat asosida elektron nur naychasi, monitorlar, televizorlar va os- 
sillograflar ishlaydi.
Elektron mikroskopning turlari ko‘p bo‘lib, ular ichida eng ko‘p 
qo‘llaniladigani rastrli elektron mikroskop (REM). Agar oddiy tele- . 
vizorning elektron-nur naychasi ichiga ekrani va elektronlar manbayi 
orasiga biror obyektni joylashtirsak, REM ning sodda sxemasini hosil 
qilamiz.
Bunday mikroskopda qalinligi 10 nm atrofida bo‘lgan ingichka 
elektron-nur dastasi obyekt ustidan gorizontal yo'nalishda yurib uni 
skanerlaydi va har bir nuqtadan olingan signallarni sinxron ravishda 
kineskopga beradi.
Butun jarayon televizor ishlashlga o‘xshab ketadi. Elektronlar oqimi 
manbayi bo‘lib qizdirilgan volfram tolasi ishlatiladi. U qizdirilganda 
termoelektron emissiya natijasida undan ,elektronlar uchib chiqadi 
(5.3-rasm).
Elektronlat
manbayi
Yig'uvclli 
linza
Obyektiy