Elektrotexnika materiallari

m
) 
qancha katta bo’lsa, 

r
qiymati shuncha yuqori bo’ladi. Gazning hajm birligidagi 
molekulalar soni uning harorat va bosimiga bog’liq bo’ladi. Molekulalar sonining 
o’zgarishiga qarab, gazning 

r
qiymati ham o’zgaradi. Gazda 

r
qiymati havo 
namligiga ham bog’liq bo’ladi (2.15-rasm). 
2.15-rasm. O’z-o’zidan (spontan) qutblanish 
Suyuq holatdagi dielektriklar qutbli va qutbsiz molekulalardan tashkil topadi. 
Qutbsiz dielektrikning 

r
uncha katta bo’lmaydi (

r

2,0-2,5) va u yorug’likning 
sinish ko’rsatkichi kvadratiga deyarli teng bo’ladi. Qutbsiz dielektrikda 

r
qiymatining harorati ortishi bilan kamayishi hajm birligidagi molekulalar sonining 
kamayishiga asoslanadi. Dipol molekulali suyuq dielektrik bir vaqtning o’zida 
46
T.K. Basak. Electrical engineering materials. New Age Intenational, Nil edition. USA, 2009. 51-bet 

---

57 
elektron va dipol qutblanishiga ega bo’ladi. Qutbli suyuq dielektriklarda 

r
qiymati 
asosan 3,5-5 atrofida bo’ladi.
Qattiq jismlarning dielektrik singdiruvchanligi dielektrik tuzilishiga bog’liq 
ravishda o’zgaradi. Ularda turli xildagi qutblanishlar bo’lishi mumkin. Parafin 
qattiq holatdan suyuq holatga o’tishida (t
p
) uning zichligi pasayishi tufayli 

r
qiymati keskin kamayadi. 
Qattiq dielektriklarning zarralari zich joylashgan bo’lib, ular ion kristallari 
tuzilishiga ega. Bu dielektriklarda 

r
qiymati keng oraliqda o’zgaradi. Zarralari 
uncha zich bo’lmagan elektrotexnik chinnida bir yo’la elektron, ion va ion-
relaksatsiya qutblanishi kuzatiladi. Shishada esa 

r
qiymatining o’zgarish oralig’i 
(

r
)
20
4


kattadir.
47
Qattiq jismlarda 

r
qiymati harorat va maydon chastotasiga bog’liq bo’lib, 
uning qonuniyatlari qutbli suyuqlikniki kabidir. Masalan, muzda 

r
qiymati harorat 
va chastotaga nisbatan keskin o’zgaradi. Harorati nolga yaqin bo’lgan muzning 
dielektrik singdiruvchanligi past chastotada suvniki kabi 81ga yaqin bo’lib, harorat 
yanada pasaytirilsa, muzning 

r
qiymati 2,85 gacha tushib ketadi. 
Ko’pincha dielektriklarda dielektrik singdiruvchanlik va kondensator 
sig’imining haroratga bog’liqligini aniqlashda dielektrik singdiruvchanlikning
harorat koeffitsienti:
dT
d
I
TK
r
r
r




(2.19) 
ga sig’imining harorat koeffitsienti:
(2.20)
dan foydalaniladi. 
47
Callister,William D., Materials science and engineering: an introduction, 7th ed.p.cm/ - Printed in the United 
States of America/ John Wiley & Sons, Inc.- 2007. 58-bet. 
dT
dC
C
l
TKC



---

58 
Bu ikki koeffitsient orasidagi bog’lanish quyidagi ko’rinishga ega: 
 
TKC = TK 

r
 + 

(2.21) 
bunda 

- dielektrikning chiziqli harorati koeffitsienti. 
Tashqi muhit harorati o’zgaradigan sharoitda ishlaydigan elektr va radio 
apparatlarni loyihalashda kondensator sig’imining haroratga bog’liq bo’lmasligini 
ta’minlash zarur. Sig’imning haroratga nisbatan barqarorligi quyidagi ikki usul 
orqali amalga oshiriladi. Birinchi usulda ikkita bir-biriga parallel yoki ketma-ket 
ulangan kondensatorlar zanjiri olinadi, bunda zanjirlardagi sig’imlarning harorat 
koeffitsientlaridan birining ishorasi musbat, ikkinchisiniki-manfiy bo’ladi. 
Sig’imlari C
1
va C
2
, sig’imning harorat koeffitsientlari TKC
1
va TKC
2
bo’lgan bir-
biriga parallel ulangan kondensatorlarning umumiy sig’imi quyidagicha 
aniqlanadi: 
C

=C
1
 + C
2
F.
(2.22)
48