Elektrotexnika materiallari

Issiqlikdan teshilish. Dielektrikda dielektrik isroflar hisobiga ajraladigan 
issiqlik miqdori berilgan sharoit uchun tarqaladigan issiqlik miqdoridan yuqori 
bo’lganida issiqlikdan teshilish ro’y beradi. Bunda issiqlik muvozanati buziladi. 
Issiqlikdan teshilish elektr maydonida joylashgan materialning qizishi harorati 
uning erish yoki qyyish nuqtasiga yetganda ro’y beradi. Bu turdagi elektrr 
mustahkamlik 
materialninggina 
emas 
balki 
tayyor 
mahsulotning 
ham 
harakteristikasini ifodalaydi. 
75
T.K. Basak. Electrical engineering materials. New Age Intenational, Nil edition. USA, 2009. 64-bet 

---

96 
Dielektrikning qizishi bilan bog’liq teshilish kuchlanishi kuchlanish 
chastotasiga, muhit haroratiga va materialning issiqlikka bo’lgan chidamliligiga 
bog’liqdir (2.34-rasm). 
2.34-rasm. Turli kuchlanishlarda issiqlikdan teshilish 
Issiqlik teshilishidagi teshilish kuchlanishini hisoblashning soddalashtirilgan 
uslubini ko’rib chiqamiz. Bir jinsli, dielektrik isrofga ega dielektrik ikki elektrod 
orasiga joylashtirilgan bo’lsin. Elektrodlarga o’zgaruvchan tok manbaidan 
kuchlanish beriladi va uning qiymatini teshilish sodir bo’lishiga qadar oshirish 
imkoni bor, deb faraz qilamiz. Issiqlikdan teshilish jarayoni yuqori haroratda, ya’ni 
ichki o’tkazuvchanlikdagi isrof katta bo’lganida kuzatiladi. Dielektrikda isrof 
bo’ladigan quvvatning haroratga bog’liqligi quyidagi ifoda orqali aniqlanadi: 
h
e
Stg
f
U
P
t
t
r
а
10
)
(
2
10
8
,
1
0






, (2.54) 
Bunda: U-berilgan kuchlanish, B; f-chastota, Gs; 

r
–nisbiy dielektrik 
singdiruvchanlik, 

- dielektrik isrof burchagi tangensining harorat koeffitsienti; t-
dielektrikning isrof hisobiga qizish harorati,
0
C; t
0 
– elektrod harorati,
0
C; S-
elektrod yuzasi, m
2
; h-dielektrikning qalinligi, m; tg

-atrof muhit haroratidagi 
dielektrik isrof. 
Dielektrikda ajratiladigan issiqlik tashqi muhitga elektrodning metall qismi 
orqali tarqaladi, chunki metalning issiqlik o’tkazuvchanligi dielektriknikiga 

---

97 
nisbatan ikki-uch barobar yuqoridir. Dielektrikdan ajralib chiqadigan quvvat 
Nyuton formulasi orqali quyidagicha ifodalanadi: 
P
t
= 2

S(t-t
0
) 
bunda: 

- elektrodlar dielektrik-metall sistemasining issiqlik uzatish koeffitsienti. 
Dielektrik elektr maydoniga joylashtirilib unga U
t
kuchlanish ta’sir ettirilsa, 
material harorati t gacha ko’tarilib, barqaror tenglik, ya’ni materialning issiqlik 
ajratish quvvati shu issiqlikning tarqalish quvvatiga teng holat yuzaga keladi. Agar 
kuchlanish qiymatigacha oshirilsa, dielektrikdan issiqlik ajralib chiqishi va uning 
atrof- muhitga tarqalishi tengligi buzilib, dielektrikning harorati o’sa boradi. 
Natijada jismda yemirilish, kuyish sodir bo’ladi.
76
Shunday qilib, barqarorlik holati chegarasidagi kuchlanish issiqlik teshilish 
kuchlanishi U
t
deb qabul qilinib, quyidagi ikki shart bilan aniqlanadi: 
(2.55) 
Birinchi tenglik kuchlanish ta’siridagi barcha dielektriklar barqaror 
ishlashining hamma holati uchun mos kelsa, ikkinchisi faqat bir chegaraviy holat 
uchun bajariladi. 
Yuqorida keltirilgan tenglik asosida quyidagini keltirib chiqaramiz: 
a
r
t
tg
f
h
U





(2.56) 
bunda: 1/

=t – t
0
, k=1,15

10
5 
- koeffitsient. 
Ushbu formulaga asosan, dielektrik qancha qalin bo’lsa va uning issiqlik 
tarqatishi qancha yaxshi bo’lsa, kuchlanishi shuncha yuqori qiymatga ega bo’ladi. 
Qiymatlari katta bo’lganda esa qiymati kichik bo’ladi. Umuman olganda, 
issiqlikda teshilish ancha murakkab jarayon hisoblanadi. Elektrod yaqinida 
qarshilik pasayib, kuchlanish dielektrik qalinligi bo’yicha notekis taqsimlanadi va 
issiqlik uning o’rta qismida yuqoriroq bo’ladi. Natijada, teshilish kuchlanishining 
76
T.K. Basak. Electrical engineering materials. New Age Intenational, Nil edition. USA, 2009. 65-bet 










t
p
t
p
P
P
t
a
t
a

---

98 
hisobigagina nisbatan kichikroq qiymatlarda ro’y biradi. Elektr issiqlik 
teshilishining dielektrikka kuchlanish berilgan vaqtga bog’liqligi ko’rsatilgan. 
Qattiq dielektriklarning elektr mustahkamligini hisoblab topish murakkab 
bo’lganligi sababli, uni tajriba yo’li orqali aniqlash ma’quldir.
77