Elektrotexnika materiallari

 
1.5. Amorf va kristall jismlar haqida ma’lumot 
Tabiatda uchraydigan kristallar har xil nuqsonlardan ham bо‘lmagani uchun, 
ulardan bevosita biror fizikaviy asbob tayyorlashda foydalanish mumkin emas. 
Texnikada ulardan mavjud nuqsonlarni hisobga olmasa bо‘ladigan darajada 

---

20 
kamaytirib ba’zi hollarda esa ma’lum nuqsonlarning miqdorini maqsadga muvofiq 
ravishda kо‘paytirib foydalaniladi. 
Yarim о‘tkazgichlar - fizikasining rivojlanishi va kristall jismlardan turli 
asboblar tranzistorlar, fotoelementlar tо‘g‘irlagichlar va boshqalarining 
tayyorlanishi yarim о‘tkazgich kristallar fizikasini chuqurroq о‘rganishni taqozo 
qiladi. Sof kristallarni olish va ulardan amalda foydalanish xozirgi zamon 
texnikasining asosiy vazifalaridan biri bо‘lib qolmoqda. Shu sababdan biron-bir 
yangi topilmani masalan meteorit yoki boshka narsani aniqlash albatta zarur 
bо‘ladi, buni ba’zi bir yо‘llari mavjuddir.
11
a) b) 
1.18-rasm. Kristall va amorf jismlar 
Rus olimi Federov bunda ancha yillar ilgari xattoki rentgent struktura analizi 
topilmasidan oldin u har-xil qattiq jism panjaralaridagi zarralarini joylashishini 
tushuntirib bergan va xisoblab chiqqan bular asosan kristall panjara atomini 
o’lchamiga va elektronning konfiguratsiyasiga va tashqi elektron kavagiga bog’liq 
bо‘ladi (1.18-rasm). Bizga ma’lumki jism faqat qattiq kristall holatida bо‘lsa yuqori 
tartibli yaqin hamda uzoqdagi zarrachalarni joylashishi kimyoviy bog‘lanishi 
bo’yicha farq qiladi. 
 
11
T.K. Basak. Electrical engineering materials. New Age Intenational, Nil edition. USA, 2009. 15-bet 

---

21 
1.6. Qattiq jismlarni texnikada tutgan о‘rni 
Biz aytib о‘tganimizdek, qattiq jismlar - kristallini mohiyati shundaki atom va 
boshqa mayda zarrachalarning tartibli va ketma-ket joylashishiga aytiladi, bunga 
shunday misol kilsa bо‘ladi ya’ni eniga xam bо‘yiga ham bir xil joylashishi kо‘zda 
tutiladi (1.19-rasm). Bunga yana xuddi teskari bо‘ladigan bog‘lanishi 
tushunchasidan amorf jismlar tushuniladi ulardan boglanish boshqacha bо‘ladi 
ya’ni yaqindagi joylashuv saqlanib qolgan uzoqdagi bog‘lanish esa buzilgan 
bо‘ladi.
12
a) b) 
1.19-rasm. Qattiq jism kristallarining joylashishi 
Tartibli yoki tartibsiz joylashishi - yuqori molekulasi-polimer metallarda 
kuzatish mumkin. Agarda yana meteorit haqida gapiradigan bо‘lsak, asosiy 
aniqlash yо‘llaridan ba’zilari, rentgent strukturasi, ionlar bilan bombardimon qilish, 
a) b) c) 
1.20-rasm. Qattiq jismlarning energetikada qo’llanilishi 
12
Callister,William D., Materials science and engineering: an introduction, 7th ed.p.cm/ - Printed in the United 
States of America/ John Wiley & Sons, Inc.- 2007. 8-bet. 

---

22 
yana eng asosiysi begona atomni kirgizish bundan maqsad о‘sha topilma ichida bor 
moddalar hakida bilishdir (1.20-rasm). 
Jismlarda defektlar hosil kilishimiz uchun materialni fizik xususiyatini juda 
yaxshi bilishimiz kerak bо‘ladi, buni hosil qilishdan asosiy maqsad texnikada turli 
xildagi har xil material va asbob uskunalarni tayyorlashda qо‘l keladi yana eng 
asosiysi begona atomni kirgizish bundan maqsad о‘sha topilma ichida bor moddalar 
hakida bilishdir (1.21-rasm). 
Shu yerda yanaqattiq jismlar kristall panjara defektiga, kristall panjarani 
elektrostatik maydonda buzilishiga aytiladi, sabab har xil begona atomlar, 
primislar, dislokatsiya, termik va boshkalar misol bо‘ladi.
13
a) b) c) 
1.21-rasm. Materialning fizik xossalari 
 
1.7. Metallar haqida umumiy ma’lumot 
Ma’lumki metallar qattik holatda kristall tuzilishga ega. Zarralar kristallarda 
muayyan tartibda joylashib, fazoviy panjara hosil qiladi.Kristallning kо‘rinishi va 
shakli kristall panjaraga bog‘liq. Metallning kristall panjarasi tugunlarida musbat 
zaryadli ionlar joylashadi , ular orasidagi fazoda esa erkin , ya’ni о‘z atomlarining 
yadrolari bilan bog‘lanmagan elektronlar harakatlanadi (1.22-rasm). 
13
Bijay_Kumar Sharma., Electrical and Electronic Materials Science./ - OpenStaxCNX,/ Indiya – 2014, 10-bet.