Elementar bolekshelerdiń payda bolıwı Fermionlar ham Bazonlar

Elektr hálsiz bozonlar
Ushewi bar hálsiz kalibrli bosonlar: v+, v−va Z0; bul etedi hálsiz shawqım v bozonlar yadro bólekleniwindegi dáldalshılıǵı menen ataqlı : v− neytronni protonga aylantıradı, keyininen elektron hám elektron -antineutrino jubina aylanadı. 0 bólekshe manisi yamasa zaryadın ózgerttirmeydi, kerisinshe impulsti ózgerttiredi; bul neytronlarni elastik túrde tarqalıwınıń birden-bir mexanizmi. Hálsiz ólshewli bozonlar neytrin-Z almasınıwınan elektronlardıń momentum ózgeriwi sebepli tabılǵan. Massasız foton dáldalshılıq etedi elektromagnit tásir ótkeriw. Bul tórtew ólshew bosoni elementar bóleksheler arasındaǵı hálsiz tásirdi payda etedi.
Xiggs bozon
Hálsiz hám elektromagnit kúshler biz ushın kúndelik energiyada ulıwma basqasha ko'rinse da, eki kúsh qosılıw ushın teoriyalıqlastırılgan kúshsiz kúsh joqarı energiyada. Bul prognoz joqarı energiyalı elektron -protonning tarqalıwı ushın qıyallar ólshewleri menen anıq tastıyıqlandi. Tómen energiyadaǵı ayırmashılıqlar W hám Z bosonlarining joqarı massalarınıń nátiyjesi bolıp tabıladı, bul bolsa óz gezeginde Xiggs mexanizmi. Procesi arqalı óz-ózinen payda bolatuǵın simmetriya, Xiggs elektro hálsiz keńislikgi arnawlı jónelisti tańlaydı, bunıń nátiyjesinde ush elektr hálsiz bóleksheler júdá salmaqlilesedi (hálsiz bosonlar) hám birewi mudami háreketde bolǵanı ushın (foton) anıqlanbaǵan dem alıw massası menen qaladı. 2012 jıl 4-iyul kúni, kóp jıllıq eksperimental túrde onıń bar ekenligin tastıyıqlaytuǵın dálillerdi izlep tapqannan keyin Xiggs bozon CERN-dıń iri adron kollayderida gúzetilgenligi daǵaza etildi. Piter Xiggs Xiggs bozoninin bar ekenligin birinshi bolıp kim járiyaladı. Xiggs bozoni shama menen 125 Gev massaǵa iye dep iseniledi. Statistikalıq áhmiyetke iye bul jańa ashılıw 5 sigma dep daǵaza etildi, bul shama menen 99, 99994% anıqlıǵın ańlatadı. Bólekler fizikasida bul eksperimental gúzetiwlerdi rásmiy túrde a dep belgilew ushın zárúr bolǵan dáreje bolıp tabıladı jańa ashılıw. Jańalıq ashılǵan bólekshediń qásiyetlerin úyreniw dawam etpekte.
Gravitatsion
Gravitatsion gravitatsiyanıń dáldalshılıǵı ushın usınıs etilgen gipotetik elementar spin-2 bóleksi. Bul sebepli qalıp atır onı ajaratilmagan anıqlawǵa tán bolǵan qıyınshılıq, geyde ol elementar bóleksheler kestelerine kiritiledi. Dástúriy gravitatsion massasız, eger dızbekti óz ishine alǵan modeller ámeldegi Kaluza - Klein gravitonlar boladi.