Elementorganik birikmalar

CH₃Li + NH₃ CH₄ + LiNH₂
Metillitiy Ammiak Metan =Litiy amid
(kuchliroq asos) (kuchliroq kislota (kuchsizroq kislota (kuchsizroq asos)
K_k = 10^-36) K_k = 10^-60)
CH₃ CH₂MgBr + HC ≡ CH CH₃ CH₃ + HC ≡ C MgBr
Etilmagniy bromid Atsetilen Etan Etilmagniybromid
(kuchliroq asos) (kuchliroq kislota (kuchsizroq kislota (kuchsizroq asos)
K_k = 10^-26) K_k = 10^-62)
Muammo: Butillitiy organik kimyoda ko’p uchraydigan tannarxi arzon bo’lgan birikmalardan hisoblanadi. Quyidagi birikmalarning qaysi biridan butillitiy eritmasini tayyorlash mumkin? (a) Litiy dietilamid (CH₃CH₂)₂NLi
(b)Litiy 1- geksanolyatCH₃(CH₂)₄OLi
(s) Litiy benzolsulfid C₆H₆SLi
Echim namunasi: Butillitiyda jarayon asosan proton ajralishi bilan boradi, bunda proton azotga birikkan bo’ladi. Dietilamid asosan dietilamindan olinadi.
(CH₂CH₂)₂NH+CH₃CH₂CH₂CH₂Li (CH₂CH₂)₂NLi+CH₃CH₂CH₂CH₃
Dietilamin Butillitiy Litiy dietilamid Butan
Uglevodorodlarni sintez qilish vaqtida alkil galoidlar muhim o’rin tutadi. Bu guruhlarning almashinish jarayonida Grinyar reagenti ishtirokida suv va spirt уetarli miqdorda qo’shilishi proton ajralishi bilan boradi. Odatda D₂O va Grinyar reagentining qo’shilishi bilan boradigan usulda deyteriy molekulasining ichida o’ziga xos bo’lgan jarayonga ko’ra boradi.
CH₃CH = CHBr → CH₃CH=CHMgBr → CH₃CH=CHD
1-brompropen Propenilmagniy bromid 1-deyteriypropen (70%)
Spirtlarni olinishida o’zida karbonil guruh tutgan birikmalardan sintetik usulda Grinyar reagenti qo’llab olinadi. Uglerod-uglerod bog’ining shiddatli hosil bo’lishiga sabab aldegid va ketonlardan Grinyar reagenti ishtirokida reaksiyaning ekzotermik borishidir.

Karbonil guruh qutbli va uglerod atomi elektrofil. Uglerod guruhi qo’shilishi, ya’ni yangi uglerod-uglerod bog’i hosil bo’lishida Grinyar reagenti nukleofildir. Alkilmagniy galoidga almashinishining borishida ikkinchi bosqichining sintetik o’zgarishi spirtlarda suvli muhitda boradi.
Alkilmagniy galoid Gidroksoniy Spirt Magniy Galoid ion Suv ioni
Spirtlarning birikmalarining turlari karbonil birikmalarga bog’liqdir. Aldegid va ketonlarning karbonil guruhlari o’rinbosarlarning almashinishi bo’yicha uchinchi o’rinda turadi- karbonil guruhning asosiy o’rinbosari sifatida uglerod muhim o’rin tutadi. 16.3 jadvaldan ko’rinadiki, Grinyar reagenti ishtirokida formaldegiddan birlamchi spirtlarni, aldegidlardan ikkilamchi spirtlarni va ketonlardan uchlamchi spirtlarni olish mumkin bo’lgan reaksiyalar keltirilgan.
Muammo: Quyida keltirilgan birikmalarning qaysi biri propilmagniy bromid olinishi reaksiyasi tuzilish formulasi mosligini ko’rsating. Reaksiya borish jarayonida suyultirilgan kislota qo’shiladi.

1. 
   Formaldegid (c) Siklogeksanon
   
2. 
   Benzaldegid (d) 2- butanon
   

Echim namunasi: (a) Grinyar reagenti ta’sirida formaldegiddan birlamchi spirtda bir necha uglerod atomidan tozalangan Grinyar reagenti tarkibidagi alkil guruhi ustunlik qiladi. Reaksiya natijasida 1- butanol hosil bo’ladi.

Propilmagniy bromid + formaldegid 1-Butanol
Uglerod-uglerod bog’ining tuzilishi organik sintezning asosini tashkil etadi. Organik kimyoviy sintezlarda avvaldan aldegid va ketonlar reaksiyalarida Grinyar reagenti qo’shilishi bilan olib boriladi. Uglerod bog’i zanjiri uzilishi spirtlar mahsulotlari, keng hilma-hil funksional guruhlarning almashinishi mumkin.

4. Litiyorganik, misorganik va ruxorganik birikmalar yordamida spirtlar, alkanlar va tsikloalkanlar sintezi

Litiyorganik reagentlar olinishida reaksiyalarda Grinyar reagentidagi karbonil guruhi muhim ahamiyatga ega. Aldegid va ketonlar reaksiyalarida litiyorganik reagentlarda ko’pincha Grinyar reagentidan foydalaniladi.
Elementorganik birikmalarning hossalari boshqa sinf birikmalaridan farq qiladi. Ko’pchilik metallorganik birikmalarda uglerod atomi kuchli nukleofil hossaga ega bo’lib, bu sintetik organik kimyoda metallorganik birikmalar reagentlari uglerod-uglerod bog’larni hosil qilishda katta ahamiyatga ega.