Elementorganik birikmalar

R · + Li · R:Li
Alkil radikal Litiy Litiyalkil
Organik kimyoda ko’proq ahamiyatga ega bo’lgan metalorganik reagentlar bu magniyorganik birikmalar. Ular fransuz kimyogari Viktor Grinyar nomiga Grinyar reagenti deb atalgan. Grinyar magniydan organik birikmalar hosilalarni samarali olinish uslubini yaratdi va ularni spirtlar sintezida qo’lladi. Ushbu yutuqlari uchun u 1912 yil kimyo fani bo’yicha Nobel mukofotiga sazovor bo’lgan.
Grinyar reagenti organik galoidlarni magniy va ikkinchi guruh metallari bilan reaksiya natijasida olinadi.
RX + Mg RMgX
Organikgaloid Magniy Organomagniygaloid
(R -metil, birlamchi ikkilamchi yoki uchlamchi alkil bo’lishi mumkin; shuningdek usikloalkil, alkenil yoki aril guruhi bo’lishi mumkin)

Siklogeksil xlorid Magniy Siklogeksilmagniyxlorid (96 %)

Brombenzol Magniy Fenilmagniybromid (95%)
Suvsiz dietilefir magniyorganik birikmalarni olinishi uchun eng qulay erituvchi. Ayrim hollarda reaksiya tez boshlanmaydi, boshlanishi uchun bu ekzotermik reaksion aralashmani haroratini etil efirini qaynash haroratiga o’tkazish kerak. (35 ºC)
Galoidlarni reaksion tartibi I > Br >Cl > F va galoidalkillarniki aril va vinilgaloidlariga nisbatan ko’proq faol. Aslida aril va vinil xloridlar dietilefirda Grinyar reaktivini hosil qilmaydi. Agarda kuchliroq reaksion sharoit talab etilsa, erituvchi sifatida tetragidrofurandan (TGF) foydalaniladi.

_Mg

CH₂ = CHCl CH₂ =CHMgCl Vini lxlorid Vinil magniy xlorid (92%)
Muammo: Keltirilgan birikmalarni har biridan magniy bilan efir ishtiroki reaksiyasi natijasida hosil bo’lgan Grinyar reagentini tuzilishini yozing.

1. 
   p-Bromftorbenzol (c) Sikloyodbutan
   
2. 
   Allil xlorid (d) 1-Bromsiklogeksen
   

Echim namunasi: (a) Aromatik xalqada almashingan ikkita galogenlardan brom magniy bilan ftorga qaraganda tezroq birikadi. Demak, ftor xalqaning chap tomonida o’zgarmagan holda qoladi, uglerod-brom bog’ esa uglerod magniy bog’iga aylanadi.
p – Bromftorbenzol Magniy p- ftorfenilmagniybromid
Grinyar reaktivini hosil bo’lishi litiyorganik reagentlarga o’xshash bo’lib har bir magniy atomdagi ikkita elektrondan bittasi ajraladi.

Galoid alkil Magniy Anion radikali

Anion radikali Alkil radikal Xlorid ion Alkilmagniy xlorid
Litiyorganik va organik birikmalar asosan aldegid va ketonlardan spirtlarni olinishida ko’p qo’llaniladi. Ushbu reaksiyalarni muhokama qilishdan oldin, birinchi bo’lib metallorganik birikmalarni proton donorlari bilan reaksiyalarini ko’rib chiqamiz.
Agarda dietilefirga o’xshash erituvchilarda olinsa litiyorganik va magniyorganik birikmalar barqaror birikmalardir. Ular kuchli asos bo’lib, shunga qaramasdan proton donorli reaksiyalarga shiddatli kirishadi, kislota eritmalari va spirtlar bilan bir hil sekin kirishadi. Gidroksil guruhdan proton manfiy qutblangan uglerod tomonga siljiydi. Natijada metalorganik birikmadan uglevodorod hosil bo’ladi.

CH₃CH₂CH₂CH₂Li + H₂O → CH₃CH₂CH₂CH₃ + LiOH
Butil litiy Suv Butan Litiy gidroksid

Fenil magniy Metanol Benzol (100%) Metokso bromid magniy bromid
Litiyorganik birikmalar va Grinyar reagenti asosli xossaga ega bo’lgani uchun gidroksil guruh bo’lgan birikmalardan foydalanib bo’lmaydi. Ushbu reagentlarga -NH yoki –CH guruhlar mos keladi, ular litiyorganik yoki magniyorganik birikmalarni proton siljishiga asosan uglevodorodga aylantiradi.
Uglerod-metall bog’lanishli litiyorganik birikmalar sezilarli karbanion xossaga ega. Oralatma qo’shbog’li kislotalar uglevodorodlari –xaqiqatdan juda kuchsiz kislotalardir.
Uglevodorodni ionlanish muvozanat doimiysi suv va spirtlarnikidan ancha kichik.

Uglevodorod Proton Karbanion
(juda kuchsiz kislota) (juda kuchli asos)

3. Grinyar reagenti ishtirokidagi reaksiyalar

Litiyorganik birikmalar va Grinyar reagentlari ta’sirlashganda karbanionlarga o’xshab, proton noma’lum moddadan uglevodoroddan kislotaligi kuchli bo’lgan modda tomonga siljiydi. Shunday qilib, N−δδH guruhlarda va terminal alkillarda (RC ≡C-H) o’zini konyugirlangan asoslardagi protonini litiyorganik va magniyorganik birikmalarga o’tkazadi.