Elyektrolit eritmalarining xossalari

3. Dissosilanish darajasi va uni aniqlash

Arryenius bo‘yicha, SN3SOON eritmasida quyidagi muvozanat

o‘rnatiladi: SN3SOONSN3SOO- + N+

Ushbu jarayon oxirigacha bormaganligi sababli, barcha molyeku-

lalarning qanday qismi ionlarga ajralishini byelgilaydigan kat-

talik kiritish zarur. Arryenius ushbu kattalikni elyektrolitik

dissosilanish darajasi α dyeb atadi. Dyemak, α ionlarga ajralgan

molyekulalar miqdorining erigan modda molyekulalarining umumiy

miqdoriga nisbatiga tyeng. α noldan birgacha o‘zgarishi mumkin.

Dissosilanish darajasi ayrim hollarda foizlarda ham ifo-

dalanadi.

Arryenius α ni aniqlash usullarini ishlab chiqdi. Birinchi

usul α ning osmotik koeffisiyent bilan bog‘liqligiga asoslangan

bo‘lib, eng sodda 1–1 turdagi binar elyektrolitlar uchun

  1

naz

taj

r

i p . Har qanday elyektrolitning (masalan, 3 ta ionlarga

ajraluvchi tyernar elyektrolit) dissosilanish darajasi bilan osmo-

tik koeffisiyent orasidagi bog‘liqlik uchun Arryenius quyidagi

i 1 (v 1)

ifodani taklif qildi, bu yerda k a v  v  v – dissosilanuvchi ion-

larning soni.

Dissosilanish darajasini hisoblashning boshqa, birinchi

usul bilan bog‘liq bo‘lmagan, mustaqil usulini ishlab chiqish juda

ham muhim bo‘lgan, chunki, bu turli yo‘llar bilan aniqlangan α ning

qiymatlari bir xil bo‘lishini ko‘rsatib, Arryenius nazariyasini

asosiy holatlarining to‘g‘ri ekanligidan dalolat byerar edi.

Arryenius α ni hisoblashning ikkinchi mustaqil usulini ham

taklif qildi. Bunda α ni eritmalarning elyektr o‘tkazuvchanliklari

orqali aniqlash mumkinligi ko‘rsatildi.

Ushbu bir-biri bilan bog‘liq bo‘lmagan ikki usulda hisob-

langan dissosilanish darajalarining qiymatlari dyeyarli bir xil

chiqdi, bu esa Arryenius nazariyasining to‘g‘ri ekanligining birinchi

isboti bo‘ldi.

344

Dissosilanish darajasining qiymati bo‘yicha barcha elyektro-

litlarni ikki guruhga bo‘lish mumkin. Birinchi guruhga konsyentr-

langan eritmalarda (0,1–1,0 n) ham α>0,5 bo‘lgan kuchli elyektrolit

eritmalari (barcha tuzlar,minyeral kislotalar va ishqorlar) kiradi.

Ikkinchi guruhga esa, kuchsiz elyektrolitlar (organik kislotalar va

asoslar) kiradi, ularda α<0,5. Shuni aytib o‘tish kyerakki, kuchli va

kuchsiz elyektrolitlar chyegaraviy hollar bo‘lib, oraliq kuchga ega

bo‘lgan elyektrolitlar ham mavjud. Moddaning dissosilanish

darajasi faqat uning xossalarigagina bog‘liq emas, balki erituv-

chining xossalariga ham bog‘liq. Bir moddaning o‘zi biror muhitda

kuchli, boshqa muxitda kuchsiz bo‘lishi mumkin. Shunday qilib, eri-

gan moddaning o‘zigina elyektrolit emas, balki erigan modda bilan

erituvchidan iborat bo‘lgan eritma elyektrolit hisoblanadi. Eri-

tuvchining yuqori dielyektrik singdiruvchanligi elyektrolitik dis-

sosilanish jarayonini kuchaytiradi, lyekin bu kuchli dissosila-

nishning birdan-bir sababchisi emas. Erituvchining erigan modda

bilan komplyeks birikmalar hosil qilishi mumkinligi ham dis-

sosilanishni kuchaytirishi ko‘rsatilgan. Ammo bunday komplyeks-

larning tabiati hozirgacha to‘liq o‘rganilmagan, shuning uchun biz

oldindan moddaning u yoki bu erituvchida dissosilanishini nazariy

aytib byera olmaymiz.

Dissosilanish darajasi tashqi sharoitlar – harorat va eritma

konsyentrasiyasiga ham bog‘liq. Harorat ortishi bilan sistyemada

endotyermik jarayonlar kyetadi. Dissosilanish musbat va manfiy

issiqlik effyektiga ega bo‘lishi mumkinligi tufayli, harorat

ortishi bilan dissosilanish darajasi ortishi yoki kamayishi

mumkin. Eritmaning konsyentrasiyasi kamayishi bilan dissosi-

lanish darajasi ortishi va S0 da α1 ga intilishi kyerak. Kuchli

elyektrolitlarning eritmalarini suyultirilganda dissosilanish

darajasi ayniqsa tyez ortadi. Yuqoridagi fikrlar tajribada

tasdiqlangan.

Arryeniusning elyektrolitik dissosilanish nazariyasi juda

katta yutuqlarga erishgani sababli, olimlar tomonidan tan olindi.

Ammo ushbu nazariya chyegarasida tushuntirib byerish mumkin bo‘l-magan dalillar ham bor edi, ayniqsa kuchli elyektrolitlar uchun.

Ushbu nazariyani kuchli elyektrolitlarning eritmalariga qo‘llash

mumkin emasligi ko‘p vaqt o‘tgandan so‘ng aniqlandi.